Советрин девирда яшамиш хьайи инсанриз чизва, агьалийрин патай духтурризни, милициядин къуллугъчийризни ихтибарзавай, абурухъ инанмишвалзавай, кар кIеве акIай­ла, абурун патав хушвилелди физвай.  Гьайиф­ хьи, къе ахьтин гьалар амач.

Эгер хи­зандай сад, мукьва-кьили начагъ хьайи­тIа, чун гьасятда хъсан, къени, халис пешекар духтур, жезмай кьван чирхчир, танишди жагъуриз алахъзава. Вучиз лагьай­тIа, чизва, гьахь­тин духтур тахьайтIа, азарханадиз аватайдан гьалар мадни чIур жеда, адаз дуьзвилелди килигдач. Гьа икI фикирзавай инсанар исятда пара я. Ни вуч лагьайтIани, чи азарханайра, поликлиникайра чпин пешедиз, къуллугъдиз вафалу, дикъетлу, къайгъудар, вини дережадин пешекарвал авай ва азарлуди сагъар хъувун патал вичин чирвални, тежрибани, алава вахтни харжзавай, датIана инсанрин сагъламвилин къаравулда акъвазнавай духтурарни, медсестраярни ава. Гьа ихьтин лайихлу, жумартлу, марифатлу, азарлуйрин, сагъар хъийизвайбурун патай анжах хуш келимаяр, гьуьрмет къазанмишзавай духтуррик хирург, кьилин дережадин духтур, Каспийск шегьердин азарханадин травматологиядин отделенидин заведующий  Ферзилаев  Ферзилагь  Рамазановични  акатзава.

Пуд йис вилик стхадин уьмуьрдин юлдашдин мет Астраханда операция авуна, ме­ниск акъудна, хкана. ТIаларни секин хьана. Са юкъуз стхади заз зенгзава ва лугьузва:

— Юлдашдин операция авунвай метIез пуд раб яна кIанзава. Я Белижда, я Дербентда гьа раб ягъиз жедай духтур авач. Чаз лагьай­вал, Каспийскда гьа рекьяй пешекар ава, гьам жагъурна кIанда.

— Духтурдин тIвар, фамилия вуж я?

— Чаз анжах тIвар чизва, Ферзилагь я.

— Ферзилагь-гь? — хабар хкьуна за.

— Эхь, гьакI лугьузвай.

— Эгер Каспийскда кIвалахзавай Ферзилагь духтур ятIа, ам жагъурун герек къвезвач, ам зи къунши я…

Стха вичин гъиле женнетдин къуш гьатай кьван шад хьана. За Ферзилагь духтур кардин гъавурда турла,  ада тажубвал къалурнач. Дугъриданни, операция авунвай ва мениск акъуднавай метIез раб ягъун нелай хьайитIани алакьзавайди туш. Гьа раб ядай чка, нукьтIа чир хьунилай гъейри, маса четинвилерни авайди я кьван. Эгер раб дуьз ягъ тавуртIа, мет авайдалайни чIур хъхьун мумкин я. Гьавиляй а раб ягъун чпин хивезни къачузвач духтурри.

Ферзилагь духтурдихъ галаз меслят хьана, гьар цIуд йикъалай Белиждай къвез, сусан­­ метIез пуд раб яна. Къе адаз метIе са та­­ди­ни хгузвач. Ада герек вахтунда вичиз куь­мек гайи халисан пешекардилай разивалзава.

Ферзилагь духтурдин кIвалахдин уьмуьр­­дай ихьтин мисалар цIудралди гъиз жеда. Амма къе чна виридакай ихтилатдач.

Ферзилаев Ферзилагь Агъа СтIалрин хуьре дидедиз хьана. Юкьван школа куьтягьай 1970-йисуз жаван Дагъустандин медицинадин институтдик экечIна. Духтур хьунин мурад адан рикIе фадлай авайди тир. Гьавиляй гада гьа сифте курсунилай кIелунив жавабдарвилелди, мукьуфдивди эгечIна. Республикада тIвар-ван авай профессорар, духтурар Рашид Аскерханован, Наби Цахаеван, Дал­гат Далгатан, Салавудин Атаеван лекцийрихъ дикъетдивди яб акалунихъ галаз сад хьиз, Ферзилагьа азарханайра тежрибалу пешекарри операцияр ийизвай, начагъбур сагъарзавай гьалдални рикIивай гуьзчивална, гьар са муракаб амал рикIел хуьн патал махсус дафтарда кхьинарна.

Гъиле диплом гьатай жегьилдиз, хайи хуьруьз, райондиз хъфена, жуванбурун сагъламвилин къаравулда акъвазиз кIанзавай. Амма советрин девирда вузар акьалтIарай жегьилар Советрин Союздин пешекарар кьит шегьерриз, регионриз рекье твазвай. Ферзилагьни Липецкдиз ракъурна. Ина лезги духтурдиз областдин больницада кIвалахдай чка гана. Гьа ина ада вичиз духтурвилин гуьтIуь кеспини — травматология хкяна.

— Патал чкадиз атанвай зи гуьгьуьл хкажайди азарханада кIвалахзавайбуру зун хушвилелди, регьимлувилелди кьабулун хьана, — рикIел хкизва Ферзилагь Ферзилаева. — Зун травматологиядин отделенидиз кьабулнавай. Адан заведующий яшар хьанвай профессор Александр Николаевич тир. Пара гъавурда, еке тежриба авай пешекар тир. Ада кIвалахзавай, бедендиз хасаратвал ганвай, гъилер, кIвачер, пакун тIвалар  ханвай, кьулан тарциз тIарвал ганвай ксар сагъарзавай, абурув эгечIзавай тегьер акурла, за жуваз лагьана: “гада, ви чка травматология я”. Зи фикиррикай чир хьайила, Александр Николаевича зун Воронеждин медицинадин институтдиз, клиникадин ординатурада кIелу­нар давамариз, рекье  туна. Кьве йисуз мадни чирвилер къачуна, зун Липецкдиз хтана.

Чи ватанэгьли саки цIувад йисуз Липецк областдин агьалийрин сагъламвилин къаравулда акъвазна. Областда металлургиядин ва маса чIехи заводар авай. Анра зегьмет чIуг­­вазвай фялейрал, инженеррал ва маса пешекаррал бедбахтвилин дуьшуьшарни къвезвай. Автомашинар авария хьуникди беденриз хасаратвал хьайи ксарни тIимил жезвачир. Гьар са дуьшуьшда Ферзилагь дух­турди кIеве гьатай инсанриз вири жуьредин куьмекар гана ва абур мад кIвалах давамардай гьалдиз хкана.

— Ахьтин гьафтеяр жедай хьи,- рикIел хкизва духтурди,- чна, суткаяр акадар тийиз, азарханадиз гъизвай хирер, кьацIар хьанвай, гъилер, кIвачер ханвай инсанриз куьмек гуз, кIвалахдай. Жегьил тир, галатуникайни хабар жедачир. Сагъар хъувур, кIвачел ахкьалтна, азарханадай хъфизвай виликан пациентар акурла, руьгь шадвилив ацIудай.

ИкI зегьмет чIугуни лезги духтурдиз урусрин арада еке гьуьрмет арадал гъана. Адаз уьмуьр къулайди хьун патал герек вири шар­тIар тешкилнавай. Хизан — яшайишдин кIвале­ралди, уьмуьрдин юлдаш — кIвалахдал­ди, ая­лар бахчайралди таъминарнавай.

1990-йисара уьлкведа арадал атай дегишвилери, садан фикирдизни татай сиясатдин къарсатмишунри Ферзилаевни герек серенжемар кьабулуниз мажбурна. 1991-йисуз ам хизанни галаз хайи ватандиз хтана. Липецкда адазни уьмуьрдин юлдаш, духтур-лаборант Римадиз кьве веледни хьанвай – Эльвирани Фарид.

Тежриба кIватIнавай пешекардиз  Махачкъала шегьердин Редукторный посе­локда авай больницадин травматологиядин отделенида кIвалахун теклифна. Ина ам­ яр­­гъал­­ди амукьнач. Шегьердин 1-нумрадин азархана меркездин травматологиядин центрадиз элкъуьрна. Ферзилаева кIвалахзавай вири отделение гьа центрадиз рахкурна. Вахт лап чIуруди, къизгъинвилеринди, бандитрин дестейри кьил хкажнавайди тир. Са гьина ятIани ягъунар, хъиткьинарунар, инсафсуз кукIунар, машинар аварияр хьайила, травматологиядин центрадин хирургриз, духтурриз са декьикьада ял ядай вахтни амукьзавайди тушир. Лап операция кьиле тухузвай чкадиз яракьламиш хьанвай къучияр атай дуьшуьшарни тIимил тушир. Амма духтурри чпин везифаяр, са куьнизни килиг тавуна, кьилиз акъудзавай. Абурукай яз, — Ферзилагьани.

Кеферпатан Дагъустанда ягъунар, гатунар, терактар мукьвал-мукьвал жезвай.  Ботлихда, Первомайскда кьиле фейи вакъиайрилай гуьгъуьниз Ферзилагь са шумуд сеферда Хасавюртдин азарханадиз ракъурна, травматологиядин отделенидиз сад-садан гуьгъуьналлаз гъизвай хер-кьацI хьанвайбуруз ва гьа са вахтунда чкадин духтурриз куьмек гун патал. Ахьтин вахтар жедай хьи, бязибуру чпин багъри Ферзилаев духтурди операция авун тIалабдай. Имни адан пешекарвилин дережадикай, кьезил гъиликай ва къени рикIикай инсанриз хабар хьанва лагьай чIал тир.

КIвалахдин яцIа гьатнавай хирургдиз Каспийск шегьердин азарханадин травматологиядин отделенидин кьиле акъвазун теклифна. Адаз лагьайвал, отделенида кIвалах са акьван хъсанзавачир. Отделенидикай азарлуяр сагъардай халис чка, пешекарвилелди кIвалахдай ва са фикирдал алай коллектив арадал гъун патал агъастIалви, гъилер къа-къаж­на, кIвалахуниз мажбур хьана. Вичин везифайрив икI эгечIуни анжах хъсан нетижайрал гъана. И гьакъикъат Каспийск шегьерда 1996-йисан 16-ноябрдин йифиз пограничникрин 9 гьавадин кIвал хъиткьинарайла ва 2002-йисан 9-майдиз Гъалибвилин парад физвай кьилин куьчеда теракт авурла, тестикь хьана­. Ихьтин инсафсуз гьерекатар гьич рикIелни хкиз кIанзавач. Амма Ферзилаев кьиле авай травматологиядин отделенидин духтурри, медсестрайри, санитарри “тади куьмекдин” автомашинри, таксистри, шегьерэгьлийри чпин машинра аваз хкизвай беденриз хасаратвал ганвай 130-далай виниз инсанар къутармишун, абуруз сифтегьан куьмек гун патал чпелай алакьдай вири крар авуна. КIва­ле­ризни хъфин тийиз, кIеве гьатнавай инсанрин къуллугъда акъвазна.

Вири Россиядин агьалияр ажугъламишай ихьтин терактдик акатай инсанриз куьмекиз Москвадай ва масанрайни хейлин инсанар атана. Дуьньяда тIвар-ван аялрин духтур, хирург Леонид Рошала, Каспийскдин больницадин травматологиядин отделенидин медперсоналди кIвалахай, инсанар кьиникьикай къутармишай шартIар акурла, мягьтелвал къалурнай ва гьа са вахтунда гьейранвилелди духтурриз “сагърай, куьн халис духтурар я” лагьанай.

— Садрани фикирначир, бязибур акьван инсафсуз жеда лагьана. Суварик атанвай, са тахсирни квачир инсанар, жегьил аскерар-му­зыкантар, аялар, дидеяр рекьидай къаст ийидайбуруз инсанар гьикI лугьун? Аллагьдиз шу­кур, ахьтин къияматдин терактар амач. Чи агьалийрикай гила къурхулувални хкатна­ва,- лугьузва Ферзилаева. — Амма бедендиз хаса­ратвал жезвай, чи отделенидиз “тади куь­мек­дин” машинри гъизвай инсанрин кьадар тIи­мил жезвач. Гьар юкъуз 30-40 кас гъизва.­

— Ихьтин гьакъикъат квехъ ва я нихъ галаз алакъалу я?

— Гьелбетда, гьа инсанрихъ, иллаки машинрин рулдихъ галай ксарихъ галаз алакъа­лу я. Иллаки чи республикада гзафбуру ре­кьера гьерекатунин къайдайрал, водителривай ийизвай истемишунрал амалзавач. Ички хъвана рулдихъ ацукьзава. Куьчейра йи­гин­диз­ гьалзава. Чка-чкадал хкажнавай рекьерин лишанар кваз кьазвач. Машин гьалзавайда дикъетлувал квадарзава. Нетижада машинар сад-сада акьазва, инсанар рекьидай чкадал къвезва, гзафбурал хер-кьацI жезва. За ваз лугьун, уьжедин, жинабдин, сагърид, къуь­нуьн, ютурдин, яцIу, хъуькъвен кьилин, кьулан тарцин кIарабар, пакун тIвалар хазвай дуьшуьшрин тум-кьил авач. Ингье лап и йикъа­ра йифиз аэропортуниз физвай  са жегьилди вичин машиндик вад кас кутуна. Са га­дадин кьве кIвачни хана, муькуьбурузни жуьреба-жуьре тIарвилер хьанвай. Водителди ички хъванвай, машин пара йигиндиз гьалзавай. Гьукуматди ички хъвана рулдихъ ацукь­за­вай­буруз мадни кIеви жазаяр гудай къарарар акъуднаватIани, чи инсанри гьа чпиз чидайвал­ ийизва, ислягь инсанар хаталувилик кутазва.

— Са кар мад, — къейдзава травматологди,- республикада эцигунардай организацияр гзаф ава. Эцигунрал кIвалахзавайбурни хуьрерай ва паталай атанвайбур я. Советрин­ девирда инсанрив, хасаратвал хкатзавай чкай­риз кIвалахал кьабулдайла, техникадин жигьетдай хатасузвал хуьдай имтигьанар вахкуз тадай. Гила и важиблу месэладиз талукь ксари ерли фикир гузвач. Чи отде­лени­диз производстводин тIарвилер хьанвай инсанарни мукьвал-мукьвал гъизва. Са рахунни алач, чун виридаз куьмек гуз, кIеве гьат­на­вай инсанар кIвачел ахкьалдариз алахъзава. Мединститутдин сифте курсара кIел­дайла, са профессорди авур ихтилат заз уьмуьрлух тарс хьана. Ада чаз лагьанай: “Квекай лап хъсан пешекар духтурарни хьун мумкин я, амма куьне рикIин регьимлувилелди, къенивилелди, къайгъударвилелди начагъдахъ галаз рафтарвал тавуртIа, адаз куьн вичин хийирдихъ галайди субут тавуртIа, куь алахъунрихъ тарифдай нетижа жедач”. Заз жуван кIвалахдин вахтунда акуна ва за и кар тестикьарзава: азарлудаз духтурдин патай хушвал, регьимлувал, иштираквал та­куртIа, ада язавай рапарини, гузвай дарманрини ва маса серенжемрини вилив хуьзвай нетижадал гъидач.

Инал заз, Ферзилагь духтурдикай ихтилат кватайла, зи са танишди лагьай гафар гъиз кIанзава. “Ферзилагь ахьтин духтур я хьи, ада хайи кIарабрални чан хкида, сад-садак кукIур хъийида, умудар атIанвай касдиз цIийи кьилелай уьмуьр багъиш хъийида”. Дугъриданни, и гьар са гафуник кьел ква. ГьикIдатIа, вучдатIа лугьуз, кIеве гьатнавай инсанриз ада умуд хгузва, къайдадикай хкатнавай беден гуьнгуьна хутазва, мад сеферда уьмуьр­дин гьар йикъал кьарувалдай мумкинвал ­гузва.

Духтурди лагьайвал, отделенида къанни цIудав агакьна медикри зегьмет чIугвазва. Абу­рукай ирид хирургар, амайбур медсестра­ярни санитаркаяр я. Шегьердин больницадин кьилин духтурвиле Расим Рамазанов тайина­райдалай гуьгъуьниз азарханада, гьа гьисабдай яз, травматологиядин отделенидани хейлин цIийивилер арадал гъанва. Отделение ге­рек вири дарманралди, аппаратралди, тадаракралди, лазим вири  шейэралди таъмин я.

Къуй садазни хасаратвал тахьурай!

Нариман  Ибрагьимов