Аламатдин суал я. Газаррин чка яваш-яваш бананри кьазва жал? ГьикI жедатIа, эгер газаррин чкадал чна гьазурзавай шурпайрикни, ашарикни, кьеле твазвай келемрикни бананар кутуртIа?.. Бес ихьтин суал гьинай я? ГьикI арадал атайди ятIа?
И суал и мукьвара ОТР каналдай къалурай са жерге сюжетра веревирдзавай. Ана неинки чи базарра газарар, гьакI хейлин маса майваярни (картуфар, келемар, чугъундурар) кьит, гьа са вахтунда абурун къиметарни такур жуьреда багьа хьанвайди раижзавай.
И карди зи рикIел чи базарар гъана. Чина гьакьван ужуз яни газарарни, картуфарни, чугъундурарни, помидорарни, афниярни? Гатун цIиг я, амма чи меркездин базарра помидорринни афнийрин къиметар мартдин вацранбур яз ама. Лап усалбурун къимет 70-80 манатдал аватнава. Таза помидорар — 150-200 манатдай!
Картуфарни газарар лагьайтIа, за кьатIайвал, саки 2-3 сеферда багьа хьанва. Чебни, са гьинай ятIа, Египетдай, Туьркиядай, масанрай гъанвайбур. Им вуч лагьай гаф я? Яраб чIулав накьвадин майданрин сан-гьисаб авачир Урусатда картуфарни газарар хъжезмач жал?
Дагъустанда, месела, Дербент, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Хив, Кьурагь, Табасаран, маса районрин чилерал помидорарни афнияр экъечIзамачни? Чи арандин чилер гьакьван яванбур я жал?.. Заз саки 11 йисуз Самурда яшамиш жедай кьисмет хьана. Ана, халкьди лугьузвайвал, жувазни акурвал, гьакI кьал чиле акIурайтIани, ада дувул яда, бегьер гуда.
“Перестройка” лугьудайди галукьайвалди, чи базарар алверчийринни лутуйрин, ачухдаказ халкь алажзавайбурун гъиле гьатна. Йисди чилел чIугур зегьметди са нетижани арадал хканач. Помидорар гваз Урусатдин базарриз фейи чи ватанэгьлияр алат тийир буржара гьатиз хьана. Зи рикIел чи шаир, журналист Шагьабудин Шабатован кьилел атай вакъиаярни хквезва. Хцанач касди вичин гьалаллу салара помидорар.
Саки гьа саягъда чи багъларин яр-емишни лутуйри чпиз кIанивал тарашна. Гъилиз затIни тахтайла, заз чидай гзаф хуьрера (КьепIирдал, Ахцегьа, Аваданда, Аладашда, Рубасда, масанра) багълар кьурурна. СтIалрин багъларал вуч гьал атанатIа рикIел хквезва. Гьа саягъда Тагьирхуьруьн-Къазмайрин, Чахчарин, Филерин, Гъепцегьрин, Самурдин гьихьтин багълар терг хьана. Мегьарамдхуьрелай винелди саки вири хуьрерин багъларал гьи югъ атана? Колхозар, совхозар тергна, арадал вуч гъана? Вири чилер маса гана. Иесияр лагьайтIа, гьи яргъарай акъатнатIа?..
Чи саки вири совхозра аваз хьайи консервийрин, чехиррин, мижейрин цехарни, чIехи заводарни тергна. Са Кьасумхуьруьн консервийрин заводди гьикьван хаммал чкадал кьабулзавай?.. Ихьтин шартIара емишарни майваяр ужуз жедани?
Эхь, чи базарар Туьркиядайни Египетдай, Ирандайни Иракдай, гьатта Эфиопиядай, Африкадай гъизвай картуфрини газарри, помидоррини афнийри, виридалайни гзаф бананри ацIурна. Бананар лагьайтIа, Африкадайни Латиндин Америкадай, Австралиядай (дуьньядин а кьиляй) гъизва. Чебни, чун рахазвай передачада раиж авурвал, гекъигайла, картуфрилайни газаррилай хейлин ужуз я.
Чиниз Китайдай, Кореядай, масанрай гъайи серкерини чичIекри базарринни туьквенрин дезгеяр ацIурнаваз аквада. Чи Аладашдинни Агълабрин, Ярагъринни Азадогълийрин, маса чилерал серкерни жезмач жал?
Белиждинни Маллакентдин, маса чилерал гьикьван келемарни бадамжанар, серкерни турпар, помидорарни афнияр битмишарзавайди тир! Чи вири лежберринни багъманчийрин сирер садлагьана икI вучиз квахьнатIа?.. Уьлкве «цIийикIа» туьхкIуьрайбурун къастарин нетижа тушни им?
Аллагьдиз шукур, уьзуьмчивал са бубат кIвачел ахкьалдариз алахънава. Амма инани лутуйри — монополистри (заводарни цехар халкьдивай къакъуднавайбуру) чпин къиметар эцигзава. Къачузвач чпиз хуш тушир къиметрай аранда битмишарзавай ципицIарни емишар.
ТIимил къачуна, тIимил хаммал гьялна, еке къазанжияр чпиз къачуз алахъзава. Ибуру чпин мал-метягь гьи къиметриз акъудзава?!
Гуж — садаз, кьуш — масадаз?.. Гьа ихьтин шартIара Президент В.Путина чи журналистрихъ галаз авур ачух рахунра къейд авурвал, алатай йисуз чина картуфрин бегьер тIимил хьана, гъилевай йисуз бегьерар хейлин артух хьун вилив хуьзва…
И месэлаяр чи республикадани веревирдзава. Гьеле июндин эвелрилай гатIунна, чи базаррани суьрсетар маса гузвай чIехи туьквенра къиметар гьикI дегиш жезватIа ахтармишзава. Къиметар ужуз хьун патал арачийриз (гъизвайбуруз ва хуьзвайбуруз) алава пулар хгун хиве кьазва.(?) Бес а суьрсетар арадал гъизвайбуруз вуч куьмекар, вуч эвезар гузватIа?.. Чина вилив хуьзвай хъсан крар садни кьвед ава жал?
Са жизви мажибар хкажунин хабар акъатнамазди, базарчияр, кьве кIвач са чапатIда туна, а пулар къахкъудиз гьазур жезва. Вучиз? Передача тухузвайбуру къейд авурвал, чина, чилер гзаф аваз, абурукай къачузвай хийир лап агъузди я. Ина илимдин институтризни, экономистризни, аграрникризни, фермерризни, гьакI чпихъ сал, багъ (чил) авай гьар садаз, фагьум-фикирна, ийидай крар гзаф авайди къалурзавай. Амма…
Мисал яз, Белоруссияда хуьруьн майишатдин суьрсетар вучиз ужуз ятIа веревирдзавай. Ана хуьруьн майишатдин виликан тешкилатар тергнач. Акси яз, илимдални цIийи технологийрал, химиядални мелиорациядал бинеламишна, хуьруьн майишат виликди тухузва. Шей гьасилзавайбурунни муьштерийрин арада алверчи лутуяр (гагь-гагь са шумуд жерге) авач. Къанун-къайда, законрал амалун мягькем я.
Чина гьатта хуьруьн майишатдин илимдинни ахтармишунрин, селекциядинни генетикадин институтарни кваз герек туширбур яз гьисабна, хейлин чкайра тергнава. Гьа жергедай яз Дагъустандин хуьруьн майишатдин илимдинни ахтармишунрин институт ва адан тежрибайрин майишатарни амач. Абурун чIехи пай чи Кьиблепатан Дагъустандин колхозрани совхозра авайди тир.
Гила кьилдин ксарин тежрибайрин тарифзава, амма абурувай чи базарар булвилелди суьрсетрив ацIуриз жезвач. Виридаз, тIимил харжна (кIвалахна), гзаф къачуз кIанзава. Муьштери кIватзава… Кесиб жезва халкь…
Вуч авун лазим я? ГьикI экъечIдайди я ихьтин татугайвиляй? Фермерризни арачийриз, мал гъизвайбуруз ва хуьзвайбуруз чпи ийизвай харжийрин пулар хгуналди базар ацIурда жал? Уьмуьрди а кар инкарзавайди гьар са камуна аквазва. Къадагъайрини буйругъри къиметар хкаждач лагьайтIа, мадни ягъалмишвал я. Имни чаз тарихди чирна. Гилани аквазва.
Амма чахъ мумкинвилер, гекъигайла, дуьньяда виридалайни гзаф ава эхир! Чилерни, кар-кеспидик квачир инсанарни, институтарни, илимдал ашукь пешекарарни, техникани, технологиярни… Амма абур, передача тухузвайбуруни къейд авурвал, чеб чпихъ галаз алакъада авач. Къуншидаллай уьлквейра (Белоруссияда, Китайда, Европада) хъсан чешнеярни тIимил туш. Яни чахъ вири ава, амма къайда, тешкиллувал авач.
Бес экономистриз, финансистриз, бизнесчийриз, кьилин руководстводиз и кар аквазвайди тушни? Аквазвай хьтин рахунар, тапшуругъар гунар гзаф жезва эхир?..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
