(Эвел 27-28-нумрайра)
Гьа са вахтунда къуншидаллай Хтун-Къазмайрин умуми асул образованидин (9 классдин) школадин гьалар къвердавай четин жезва. Аквазвайвал, ана алукьзавай йисуз пуд сменада кIвалахунал элячIуниз мажбур жеда. Зулузни хъуьтIуьз кьвед лагьай сменадин тарсар йифиз куьтягь жезвайла, пуд лагьай сменадиз къвезвай аялрин гьал гьикI хьурай?!
Ам дяведин акьалтIай четин, 1943-йисуз сифтегьан 4 классдин школа яз ачухнай. Властри, дяведин цIай къвазвайла, аялриз чирвилер гудай мумкинвилер жагъурнай. Дяве куьтягь хьайи вад лагьай йисуз хуьруьн аялри колхозди эцигай цIийи дараматда кIелиз башламишна. 1966-йисуз адакай 8 йисан школа хьана. Гила лагьайтIа, садрани капремонт такур дарамат ктIизва. Хуьруьнвийрин куьмекдалди цIийи дакIарар кутаз, цIийи жугъун чIугваз, кьве классдин пристройка эцигиз, пищеблок туь-кIуьриз хьана. Гьар йисуз куьлуь ремонтар ийизва. Гьахъ лагьайтIа, исятда капитальний ремонт авунихъ метлеб авач — цIийи дарамат эцигун чарасуз я.
Пуд смена тахьурай лагьана, вилик йисара гилиг хъувур кьве классдиз килигна зун. Абуруз ХХI асирда аялриз тарсар гузвай классар лугьуз жедач. Цлакай куьрсарнавай классдин доскадинни ученикрин партайрин арада авай мензил — са метр. Аялди виниз хкажай гъил къавув агакьда. Са бубат кьакьан буйдин итимдин кьил ктIана тIилияр къвезвай къава акьада — абур гьакьван аскIан я. Дарвиляй гьатта нефес къачуз четин жезва. Ана тарсар тухуз Санэпиднадзорди вучиз къадагъа ийизвачтIа, заз чидач. Гьахъ лагьайтIа, и классрин кьве кIвал чIуру гьалда хьуниз килигна, Санэпиднадзорди мектебдин руководство гьар йисуз жерме ийизва. Амма жермейри я классрин майданар гегьеншарзавач, я дараматдин къавар кьакьанарзавач, я тIилийрин вилик пад кьазвач.
Аялрин вучиз язух къвезвач? Амай чIавуз “аялар чи уьлкведин гележег я” лугьузва. Яз хьайила, абурун сагъламвиликай, гузвай тарсарин менфятлувиликай вучиз фикирзавач? Ихьтин къулайсуз классар мад гьич са мектебдани авач жеди. Диде-бубайри гиламаз тагькимарзава: эгер и классра тарсар тухуз хьайитIа, чна сентябрдиз аялар школадиз рахкурдач, чаз веледрин сагъламвал багьа я.
Къейд авун герек я хьи, райондин руководстводи образованидин хел вилик тухун патал вичихъ авай вири мумкинвилерикай менфят къачузва. Районда цIийи школаярни эцигзава, куьгьнебур тамамдиз ремонтарни ийизва, ремонтриз ва маса дердийриз бюджетдай бес кьадар такьатарни ахъайзава. Гьелбетда, гъил агакь тийизвай месэлаярни ава. Гьич са регьбердизни вич кьиле авай идара, тешкилат ва я муниципалитет, кимивилер аваз, кьулухъ галамукьна, жемятдин туьгьметдик, критикадик хьана кIан жедайди туш. Гьар са регьбердиз вири крар гуьнгуьнаваз, вири хъсан хьана кIан жеда. Им ада вичин кьилин винизвал яз гьисабда. Амма, халкьди лугьудайвал, “сад ава кIанивал, садни — жеривал”. Тагьирхуьруьн-Кьазмайрал ва Хтун-Къазмайрал цIийи, гилан аямдин школаяр хьун чарасуз тирди, хуьрерин агьалийрилай эгечIна, райондин руководстводал, образованидин министерстводал къведалди, виридаз чизва. Амма дотацийрал алай республикадихъ ихьтин обьектар эцигдай хсуси такьатар авач.
Алай вахтунда цIийи школаяр РФ-дин “Образование вилик тухун” госпрограммадин бинедаллаз туькIуьрнавай Республикадин инвестицийрин программадин сергьятра аваз федеральный бюджетдин такьатрихъ эцигзава. А программа 2023-йисалди кардик жеда. А месэлади вичел фикир желбзава хьи, программадик чкIидай гьалдиз атанвай (аварийный) ва пуд сменада чирвилер гузвай школаяр эвелимжи нубатда акатзава. Ихтилат физвай кьве школани гьа ихьтин гьалара ава эхир.
Алатай йисуз уьлкведа 270 цIийи школа эцигна. ТIимил ятIани, виликан йисарив гекъигайла, хъсан нетижа я. Гьукуматдин Председатель М. Мишустинан гафарай, 640 агъзур ученикдиз чкаяр жедай 800 школа эцигунин месэла вилик акъвазнава. И мураддалди федеральный бюджетда 2021-йисуз 33 млрд. манат къалурнава. ЦIийи школаяр эцигун патал мукьвал тир пуд йисан къене гьукуматди 145 млрд. манат ахъайда. Президент В. Путина 1300 школа эцигдайди малумарна. Умуд кутаз кIанзава хьи, и девирда эцигзавай школайрин жергеда чун чпикай рахазвай кьве школани жеда. Амма чалишмишвилер, иллаки райадминистрацияди, гзаф авуна кIанда.
Школа патал, агьалияр оразование авайбур хьун патал такьатар кьенятун дуьз туш. Магълуб хьайи немсерин генералри мемуарра советрин муаллимдикай вуч кхьенвайтIа, адан кIвалахдиз гьихьтин чIехи къимет ганвайтIа рикIел хкин. Дуьньяда машгьур хьайи камаллу политик, куьлуь вилаятар Германия гужлу империядиз элкъуьрай канцлер Бисмарка школадикай вуч лагьанатIа, квез чидани? Ада лагьана: “Школадал такьатар кьенят ийизвайда дустагъар эцигда”. Немсерин государстводи вич гужлуди хьунихъ къачур сад лагьай кам школа, школада гузвай тербия хьана. Абур чпин гужлувилихъ акьван инанмиш хьана хьи, Дуьньядин I ва II дявеяр башламишна. Амма халис ватанпересар, жуьрэтлу, эдеблу инсанар тербияламишзавай советрин школадихъ галаз немсерин школадивай акъажиз хьанач. Чи бубаяр, чIехи бубаяр гъалиб хьана.
Бубайрин гъалибвилер, агалкьунар ва лайихлувилер, чи дамах хьиз, чи гьар йикъан гьар са гьерекатда чаз чешнени хьун герек я. Аямди гьакI истемишзава. Хайи Ватан кIан хьунин, ватанпересвилин бинеда диде-буба кIан хьун ава. И михьи, пак гьиссерин эвелни-эвел куьрпедин япара жезвай хайи дидедин ширин сес, адан мани я: “Лай-лай, бала, лай-лай, ширин бала, лай-лай…”. Дидедин сесер, гафар ван атайла, са куьнинни гъавурда авачир куьрпе аял шад ва руьгьламиш жеда. Таниш тушир чарадан ван галукьайла, ам мукъаят жеда, шехьуналди вичин аксивал къалурда. Суьгьуьрдин хьтин къуват авай дидедин ширин сес, руьгьдик акахьна, уьмуьрлух япара амукьда. Гьа им дидед чIалан къуват я. Ватанпересар, жуьрэтлубур, эдеблубур тербияламишдай къуват. Чка-чкадай, чи районрин хуьрерин школайрай ванер къвезва: ученикривай школадин къене лезги чIалал ваъ, урусдалди рахун истемишзава. Муаллимривай хабар кьаз кIанзава заз: вучиз куьне акьалтзавай несил дидед чIалахъ авай аламатдин зурба къуватдикай магьрумзава?
Абдулафис Исмаилов
