Лезги поэзиядин экуь чирагъ Етим Эминан ватан ва ада вичин вири камаллу уьмуьр кечирмишай багъри чка тир Ялцугърин хуьруькай чаз малум тир сифте делилар 1734-йисуз Чулахъ Сурхаян аксина Надир шагьди Къазикъумухдал гьужум авур вахтунал гьалтзава. Шагьди вичин рекьел дуьшуьш хьайи лезгийрин гзаф хуьрер дарбадагъна. Са шумуд хуьряй катай инсанар кIватI хъхьана, хуьр тешкилна.
Ялцугърин хуьруьн диб кутурбур Кьиандилай тир Керимоврин (Хашарин) тухум яз гьисабзава. И тухумди сифте ина бегьерлу чилер цаз хьанай, ахпа абуру яшамиш хьун патал ина кIвалерни эцигиз башламишна. И тухумдик XIX асирдин юкьвара Цилингай БукIайрин (Савзиханрин) тухум, гуьгъуьнлайни КIиридай Аразрин, КIеледилай ЦIиаррин, гьакIни маса тухумарни акахь хъувуна.
Етим Эминакай хуьруьн къази хьайи чIавуз Ялцугърин обществони арадал атана. Адак Бигеррин, Макьарин, ЦицIерин, ХипитIрин хуьрер акатзавай.
XIX асирдин эхирра Ялцугърал 45 кIвал алай, ина 283 кас яшамиш жезвай.
Советрин властдин девирда Ялцугърин хуьрени Совет тешкилна. Адак Ялцугърин, ХипитIрин, Кьианрин, Бигеррин, ЦицIерин ва Хутаргърин хуьрер акатзавай. Хуьруьн Советдин сифтегьан председателвилени ялцугъви Межидов Межид хкянай.
1936-йисуз Ялцугъа Етим Эминан тIварунихъ галай колхоз тешкилна. Адан председателвиле Мирзоев Гьажибала хкяна. Колхоздихъ 400 гектардилай виниз мулкар, 800-далай виниз лапагар, гзаф кьадар малар, балкIанар авай.
Ялцугъвияр магьсулдарвилел, малдарвилел машгъул жезвай. Советрин властдин йисара хуьре школа, почтунин отделение, клуб кардик квай.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара Ялцугъай 67 кас фронтдиз фена, абурукай 40 кас Ватандин азадвал патал кьиле фейи женгера игитвилелди телеф хьана. Хуруйрал гьукуматдин орденарни медалар алаз хтай 27 кас ислягь зегьметдив эгечI хъувуна.
1966-йисуз Ялцугърин хуьруьн жемят, чилер зурзуникди, Аламише тIвар алай чкадиз куьч хьана. Ялцугъвияр Эминхуьре маса са шумуд хуьруьн жемятдихъ галаз гьуьрметлудаказ яшамиш жезва.
Зунни Ялцугъа дидедиз хьана, ана сифтегьан классра кIелна. Етим Эминан хайи макан тир Ялцугърин хуьряй хьунал, чIехи шаир къекъвей хуьруьн куьчейра къекъуьнал, ада яд хъвайи ЗуькIуьд булахдай яд хъунал (агъсакъалрин лугьунриз килигна, и булах Етим Эминан рикI алай булах тир) за дамахзава.
Гаф кватай чкадал лугьуз кIанзава хьи, хуьруьн мулкунал 18 булах, чIехи пуд кIам, суван тIул, тамун гапIалар ала. Тамара ичин, чуьхверин, кIерецрин, чIухлумпIрин, кицикин, инийрин, чумалрин ва маса емишрин тарар, жикIийрин валар ава.
Зун гьар йисуз 2-3 сеферда хайи хуьруьз хъфизва, ида гуьгьуь-лар шадарзава.
Хазран Кьасумов
