Мукьварал чи гъиле профессор Къ.Х. Акимован ООО «Мавел» издательствода акъуднавай «Лезги-урус гафарган» ктаб гьатнава. Ам басма ийидалди газетрай, чкадин телевиденидай датIана малуматарни рекламаяр физвай – подписка авун тIалабзавай. Къ.Х. Акимов алай девирда чIехи алим яз, 11 романдин, лезги учебникрин, программайрин ва вишералди илимдин макъалайринни публицистикадин эсеррин автор яз вирибуруз сейли я. Адаз халкьдин патай авай гьуьрметни гъвечIиди туш. Чи гьуьрметлу алим гьакIни чIалан месэлаяр ахтармишунивни мукьувай эгечIнава. Им анжах тебрик авуна кIанзавай кIвалах я. Лугьун лазим я хьи, гьаниз килигна чна вири патарихъай тафаватлу тир илимдин цIийи словарь гуьзлемишзавай. Кьилдин са касдивайни словарь, гафарган кхьин ва ам чапдиз акъудун акьван асант кIвалах туширдини виридаз чизва. ЧIалан илимдин истемишунар бинеда аваз туькIуьрнавай лезги ва урус чIаларин словарь кIелзавайбуру фадлай гуьзлемишзавай. Амма, гьайиф хьи, гъиле авай ктабдин патахъай хийирдин, тарифдин келимаяр гзаф лугьуз жедач. Авторди ам тади авуна акъуднавай хьтинди я. КIватIнавай кьван делилар, материалар тартибда авач, ктабдин вичин ерини акьван тарифдинди хьанач.

Зегьмет, гьахъ лугьун, бегьем чIугунва. Анжах адак илимдин кIвалахдик хьиз умуд кутаз жедач. Терсина, чи кьатIунрай, илимдиз, ватанпересвилиз, садвилилиз зиян гуда. Гзаф месэлаяр какадарнава, чIал харчи авунва. Пешекарвилелди эгечI тавунвайвиляй и ктабдин судур ва нетижаяр дуьзбур жедач.

Жавабдарвал рецензетрин хивени ава. Абуру кхьенвай, ганвай рецензийрихъ галаз таниш жез хьанайтIани пис тушир.

Гьайиф харжнавай кьван пулдин такьатар, кхьин патал серфнавай йикъар-йифер.

«Сифте гафуна» авторди и ктабдикай гьикI менфят къачудатIа, ана авай цIийивилерикай куьрелди кхьенва.

Дугъриданни, гафаргандин материалриз килигайла, ана лексикадин жуьреба-жуьре къатариз кьетIендиз фикир ганвайди хьиз аквада. Гзаф гафар кIватIна, са бязи гафар, чебни алатай словарра авачирбур, гьатнава. Нугъатдин гафарни тIимил туш. Им кьабулиз жедай хъсан месэла я, амма инал абур къачунвай нугъат къалурнавайтIа, хъсан ва дуьз тир. Нугъатдин гафар гудайлани, абур литературный чIала авачирбур ва я маса чIаларай къачунвайбурун эвезар тиртIа, кIелзавайбуру лап хушдаказ кьабулдай. Амма вири галай-галайвал…

Эвелни-эвел ктабда гафар, гафарин макъалаяр гунин къайдайри чпел фикир желбзава, месела, гекъигин, ав гафунин макъала: «ав 1 – да, ав 2 – охота, ав 3 – вой волка, ав 4 – лай собаки, ав 5 – добыча охотника, ав 6 – громкий плач» (9 ч.). И къайдада гафарин макъалаяр гун илимдин кIвалахдин саягъ туш. Им, авторди вичи вичин ктабдиз тIвар ганвайвал, гафарган хьанва, словарь ваъ.

Авторди кхьизвайвал, «Чи «гафарганда» 27500-далай гзаф гафар ва ибараяр ава. Абурукай 2000 кьван араб, фарс, туьрк ва маса чIаларай атанвай гафар я» (4 ч.). Амма ктабдиз гузвай аннотацияда «Къ.Х. Акимован «Лезги-урус гафарганда» лезги чIалан 25500-далай гзаф дибдин гафар ва ибараяр гьалтзава». КIелзавайди, гьи келима дуьзди я, гьим туш лугьуз, фикирлу жезва. Аквадай гьалда, автор ихьтин месэлайрив дикъет тагана эгечIнава, ам акъудуниз ихьтин гьерекат акатунин себеб вуч ятIани, лугьуз четин я.

«Сифте гафуна» къейднавай са шумуд келимади мадни вичел фикир желбзава, гекъ.: «Чун жуван дидедин чIалав, ам вири лезги халкьдин пак ивир ва алат яз гьисабзава, нугъатриз пайи-паяр тавуна, эгечIнава: гьар са шегьерда-хуьре-кIвале лезги рахазвай чIал – чи халкьдин чIалан тIебии пай, хел я; абур чи газетрани журналра, гафарганрани учебникра хьун лазим я» (3 ч.) ва гьакIни: «Лезги-урус гафарган» сифте яз акъатзава» (5 ч.). Ибур жаваб къвен тийизвай келимаяр я, авторди икьван чIавалди кхьей илимдин кIвалахрилай вирибурулай цIар чIугунва.

Ктабдин гьа и паюна авторди гъилевай шей орфоэпиядин гафарган хьиз гьисабун, кьабулун теклифзава: «Лезги чIалан орфоэпиядин гафарган сифте яз акъатзава». Ва гуьгъуьнлай: «Куь гъиле, гуьрметлу кIелзавайди, — кхьизва ада, — авайди сифте яз туькIуьрнавай лезги чIалан орфоэпиядин кIватIал я. (Лезги чIалан гафар дуьз кхьидайвал къалурнавай орфоэпиядин словарар агъадик ганвай сиягьдик ква)» (3 ч.).

И кардални разивал къалуриз жедач. Гафар ва ибараяр «халкь рахадайвал кхьин» — им орфоэпия туш. Орфоэпиядин словарда литературный чIалан гафар, лексикадин ульчмеяр сивяй акъудун илимда кьабулнавай къайдайрал амал авуна гузвайди я. И месэлайрайни лезги чIалан илимдиз тайин тир тежриба ава.

Гужлу ва зайиф сесер гьарфаралди чара авуна лугьуз им «орфроэпиядин кIватIал» хьиз эсиллагь кьабулиз жедач. Ина неинки сесерин зайифвилиз-гужлувилиз килигна чара жезвай омографар тир, месела, кар [кк] – кар, кул [кк] – кул ва гьатта ихьтин сесер чара ийизвай уьлчмеяр транскрипцияда аваз ва абурун манаяр ачухарзавай ремаркаярни галаз гана кIанзавайди тир. Аффрикатаяр тир [дж] ва [дз] сесер квай гафаризни транскрипция авуна кIандай. Гафар сивяй акъудунин къайдаяр фикирда кьуртIа, вири пIузарламиш хьанвай ачух тушир сесер кьетIен лишанралди къалурун, яргъал чIугвадай ачух сесер, нерин тах акатнавай сесер (назализация) ва икI мад кьетIен саягъда гун чарасуз тир. Ударениярни саки эцигнавач. Гьатта ударенидал чара жезвай гафарани ударенидин лишан къалурзавач, сад-кьве уьлчме квачиз. Кьвед лагьай слогдал ударение ават тийизвай гафар ударение эцигна гун, хкис хьанвай слог (гьуьже) къалурна гун, лишанламишун лазим тир. Сес, кьилдинвал аваз хьайитIа, кьуд пипIен [] скобкайрани гун чарасуз тир. Илимдин и месэлаяр авторди гьисаба кьунвач. Орфоэпиядин словарриз талукь тир маса къайдаярни ина кардик кутунвач.

Гьатта эвелдай словардин къурулушдикай рахадайла, адан гъавурда акьун патал и жуьредин меслятар вири «Сифте гафуна» гун лазим тир.

Технический жигьетдайни кIелзавайбур гъавурда акьадайвал махсус лишанар ишлемишун гъиле авай гафаргандиз кутугнавай, амма, гьайиф хьи, авторди абурукайни лазим къайдада менфят къачузвач.

Гафар, авторди гьа вичи ганвай саягъдиз фикир гайилани, ина вири дуьз къалурнавач. ГъалатIарни квачиз туш. Месела, чини «фарфор» авторди ччини хьиз гузва, терсина ам чини хьиз кхьин лазим я, вучиз лагьайтIа [ч] сес зайифди я.

Гекъигин гьакIни ихьтин гафунин макъала: «ццуквар (чуквар) – новорожденный ребенок» (333 ч.). Сад лагьайди, и манада ам гун дуьз туш. Урусдалди адан кьилин мана «пеленки» я. Кьвед лагьайди, [ц] сес гужлуди туш, и гафуна гужлуди пIузарламиш хьанвай [кк^о] сес я. Гьамни, винидихъ къейд авурвал, махсус лишанралди къалурна кIандай. Орфоэпиядин словарь хьайила, и гаф вич ва пIузурламиш хьанвай сесни транскрипцияда гун лазим тушни?! Веревирд ийизвай гафунин макъала икI ганайтIа жедай: цуквар [цукк^оар] (только во мн.ч.) диал. (ахт.) пелёнки.

Агъадихъ къалуравай гафарин макъалаярни дуьз ганвач, гекъ.: сеперар – ругань (261 ч.), дуьзди сепперар я; питик – талисман (235 ч.), ина т гьарфуни къалурзавай сес гужлуди я ва сад лагьай слогда авай ачух сес зайиф жезва, гекъ.: питик [п(и)ттик] 1) рел. амулет 2) диал. борода (у петуха). Гекъиг гьакIни гафарганда чIурукIа ганвай: йакк – мясо, ччавуш – глашатай, ччешме – источник, ччайка — чайка, ччай – чай ва мсб.

Гафунин эвел кьиле авай гужлу сес кьве тахан гьарфуналди къалурайла, ам юкьва авайла, къалур тавунин себеб вуч ятIа, гъавурда акьазвач. Гекъ.: алапехъ, алпаб, алтадун, аскер, ахпа, ахта, ацун ва хейлин масабур. Ина чпикай цIар чIугунвай гьарфари гужлу сесер къалурзавайди я, яни инал дуьз жедай алаппехъ кхьин ва икI мад.

Гьа са вахтунда, эхиримжи гаф ва адан манаяр гунин тегьердини вичел фикир желбзава. Вучиз ятIани ам кьве сеферда гузва, кьве чкадални гьар жуьре, гекъ.: «Алапехъ 1. – ангел Солнца, алапехъ 2. – персонаж ритуала» (18 ч.) ва «Алапехъ 1. – божество, алапехъ 2. — персонаж обычаев» (20 ч.).

Винидихъ лагьай месэлаяр орфографиядихъ галазни алакъалу я.

Ина урус чIалай кьабулнавай гафар гузвай къайдайрини чпел фикир желбзава, гекъигин: абйум – объем, алкагулик – алкаголик, алуй – алоэ, алкIаш – алкаш, андатра – ондатра, анкет – анкета, антена – антенна, анталуги – антология, апагей – верхняя точка, апераци – операция, апелсин – апельсин, аперета – оперетта, апределени – определение, апрел – апрель, аптекар — аптекарь, аригинал – оригинал, артилери – артиллерия, арфаэпи – орфоэпия, атчут – отчет, аудитури – аудитория, арфаграфи – орфография, африкан – африканец, батаник – ботаника, баталйун – батальон, билиард – бильярд, бугъалтер – тамада, вилис – легковая машина, глагул – глагол, гварда – гвардия, йугурт – югурт, йуд – йод, йулка – елка, ппарахутI – пароход, ппарашукI – парашок, сталавуй – столовая, старуста – староста, сепаратур – сепаратор ва икI мад.

«О» гьарфунилай гатIунзавай ва ам квай гафар и гафарганда ерли авач. Урус чIалай атай [о] сесини къалурзавай о гьарфунин ериндал а, у графемаяр ишлемишнава.

Лезги кIалуб кьунвай ва вирида, гьам Урусатда, гьам Азербайджанда, нугъатризни яшдиз килиг тавуна, сад хьиз ишлемишзавай ucmикlан хьтин гафар гьа лугьузвай тегьерда кхьейтIа жеда. Лезгийрикай «стакан» лугьудай ксар лап тIимил гьалтда. Идакди чна чи чIалан везинлувал ва хсусивал хуьда, эсеррин сеслувални хкажда. Гьавиляй щетка, пальто, шофер, пьян, балкон, баллон, ведро, поднос, машина ва ихьтин маса гафарин ерин­дал лезгийри ишлемишзавай шутка, палту, шофир, пиян, балхун, ба­лун, бедре, nlamlнyc, машин орфографияда къайдаламишун хъсан ва дуьз кIвалах яз чазни аквазва. Абур чIалакай хкатнани аквадач. Амма батаника-дин ериндал батаник, милица идара «милиция», култур «культура» ва икI мад (килиг винидихъ къалурнавай гафар) кхьин чIехи ягъалмишвал я.

И къайдадин теклифар малумарун патал кьетIен делилар хьун лазим я, автордихъ абур хьунни мумкин туш. Абур бажагьат халкьдини кьабулда.

Къейд ийиз кIанзава хьи, кхьинра чна орфографиядин къайдайрал кIевелай амал авуна кIанда. Им къанун-къайда я, виридаз пак тир буржи я. Эгер и кIвалах чна кIевелай аннамиш тавуртIа, чи кхьинар са чIавузни, кIалубда гьатна, къайдаламиш жедач. Эвелни-эвел чна чIал хуьн патал гьа кардиз фикир гана кIанда ва вирибурувай истемишна кIанда. Идалай алава, ихьтин амалралди чавай акьалтзавай несилдал чIал агакьариз жедач, акси яз, ам абуруз такIан жеда.

Урус гафарикай рахайтIа, авторди вичи-вичиз туькIуьрнавай «ажайиб» гафарни гузва: вудкамицин – водка, кьурналист – тупой журналист (175 ч.), чIурналист – неграмотный журналист (363 ч.).

Гьа са вахтунда урус чIалай кьабулнавай парашют ва мсб. и гафарганда ганвач.

Муькьуь патахъай, урус чIалан «ттарарам скандал» (276 ч.), кайф 1 – удовольствие кайф 2 — приятный отдых (120 ч.) ва икI маса гафар ина къалуруни, хъуьтуьлдиз лагьайтIа, лап тажуб ийизва. Абур «дибдин» гафар туш ва и гафарин манаяр къалурзавай гафар, эвезар чахъ ава кьван?!

Гьайиф хьи, тажуб жедай, кьатIуниз четин тир кIвалахар ина кьадардилай артух ава.

Автор гьатта чIала къайдаламиш хьанвай орфографиядин месэлаярни цIийицикIелай къарагъар хъийиз эгечIзава. ЧIалан илимда зурба гел тунвай чи тIвар-ван авай, чпихъ и рекье устадвал авай чIехи алимар, халисан пешекарар тир Гь.А. Гьажибегован, М.М. Гьажиеван, Р.И. Гьайдарован, У.А. Мейлановадин, Б.Б. Талибован, А.Г. Гуьлмегьамедован ва мсб. кIвалахрин, ахтармишунрин тежрибади къалурзавайвал, орфографиядин месэлаяр гьялун патал тади серенжемар, регьят рекьер жагъурун виже къведач. Гъилевай ктаб, гьайиф хьи, и жигьетдайни тади гьалдин къайдайралди тафаватлу хьана. Гекъ., авторди гузвай чIуру теклифар: апайун (пайун) – делить (22 ч.), бейабур 1 без достоинства; 2 позор, векIегь – храбрый, йакк – мясо, йалун – бегать, йиг (йуг) 1 – молотьба, йиг 2 – ось, йурф – плечевая кость, йургъан – одеяло, йизун – двигаться, йургъа – конь-иноход, кьветхерар – близнецы, эхцегьви — ахтынец ва мсб.

Гекъигин гьакIни, кьилдин уьлчмеяр яз ганвай «кьват – сила» ва «кьват авай – сильный» (168 ч.). Гьа са вахтунда ада гафарганда къуват гафни гузва.

Авторди гьа са манада кIан хьун глаголни гузва ккан хьун-ни, верччи «сладкий» гафни верцIи гаф ва икI мад.

И жуьредин «хешил» арадал атунин себеб, чна фикирзавайвал, илимдин къайдаяр кваз такьун я.

Гафар кьве (гьатта пуд) жуьреда ишлемишунни тади гьалдин ва гьахъсуз меслят я. Литературный чIала вариантрин кьадар жезмай кьван тIимиларун къайдаламишунин чкадал, авторди четинвилер арадиз гъизвай рекьер теклифзава.

Авторди вичин гафарганда хвех гафни гузва, кьилдин макъала яз, адан нугъатдин фонетический вариант хвях гафни, гекъ.: «хвех – ядро ореха», «хвях 1- орех хвях 2 – ядро ореха» (314 ч.). И гафари, вариантри сада-сад, дуьз туширда (вариантди) дуьзди лишанламишун лазим тир. Ихьтин вариантарни нугъатрин талукьвилер гьисаба кьуртIа, словардин гафарган агъзурба артух жезвайдини автордиз течиз туш. Ихьтин четин месэлаяр арадай акъудун патал, чи фикирдалди, агъадихъ къалурнавайвал ганвайтIа, пис жедачир:

хвех бот. 1) ядро, сердцевина 2) диал. орех

хвях кил. хвех

Гъиле авай гафарганда ихьтин кьве гафни гузва: «ччаланбар 1 – водоворот» ва «ччаланбар – 2 волна над рекой» (344 ч.). Эхиримжи орфографиядин словарда анжах чиланбар къалурнава.

Лезги чIаланни урус чIалан словарда маса къайдада ганва:

чиланбар (-ди, -да, -яр) 1) неровность на по­верхности реки (образованная подводным препятствием) 2) коряга

чаламбар (-ди, -да, -ар) диал. омут

Эгер и гаф автордиз гьакI, вичи кхьейвал, гун дуьз аквазвайтIа, ада лишандалди (ссылка яз) адан вариант, орфографидин словарда кьабулнавайвал, гьамни къалурна, гана кIандай, мес.: чаланбар кил. чиланбар, ва эхиримжидаз вичиз талукь тир манаярни.

Чна гьисабзавайвал, и гафар сад садан вариантар я, гьабурун манаярни мукьва я.

Лагьана кIанда, и жуьредин чпин къурулушдик [нб] сесерин кIватIал квай гафара гьа и сесерин уьлчме рахазвайбуру пIузаррин [б] сесинин таъсирдикди [мб] хьиз сивяй акъудзава. Анжах орфографияда са чкадал —нб-, масанал -мб- кхьин къайдаламишнава.

Гекъигин ихьтин гафар: анбер, бенбецI, денбеден, дунбукьул, зинбил, канбар, къанба, тенбек, туьнбуьгь, тIанбул, ченбер, чиланбар, чунбур (абур инал эхиримжи орфографиядин словарда ганвайвал къалурнава). Малум тирвал, абур гзаф дуьшуьшра къурулушда [мб] аваз сивяй акъудзавайди я, мес.: тIанбул ягъун лугьудайла тIамбул ягъун [тIамбул йагъу^н] ишлемишзава.

Ибурухъ галаз сад хьиз килигин агъадихъ гузвай гафариз, абурни орфографиядин словарда гьатнавай саягъда инал къалурнава: гуьмбе, гуьмбет, гьамбал, гьамбалвал, гьамбар, гьамбархана, къумбак, къумбар, къумбарвал, къумбардаказ, лембеки, памбаг, самбар, сумбат.

Инал ганвайбурукай гзафбур маса чIаларай кьабулнавай гафар я, гележегда абурни словарра гьикI гудатIа, фикир хъувуна кIанзавайди я. Инал чун а месэладикай гегьеншдиз рахун кутугнавач.

Кьилди гаф хьиз ишлемиш тийизвай, анжах ибарайра ишлемишзавай уьлчмеярни Къ.Х. Акимова са бязи дуьшуьшра гафар хьиз гузва, гекъ.: «ццуквал (цуккал) на кортачках» (333 ч). И уьлчме (цуквал) кьилди ишлемишзавайди туш, ам лезги чIаланни урус словарда авай къайдада ва пIузарламиш хьанвай сес квайвиляй транскрипцияда аваз гана кIанзавайди тир, мес., икI: цуквал [цукк^оал]: цуквал ацукьун «сидеть на корточках; присесть».

Словарда хци келимайриз, дурумлу ибарайризни чка ганва. Гьа са вахтунда, лексический уьлчмедиз элкъвенвай, гафарин мана къалурзавай ибараяр, и жуьредин уьлчмеяр чеб хкягъунин, абур гунин жигьетдай бегьем суалар арадал къвезва. Месела, гафарганда «хвех – ядро ореха» макъала гузва, кIаникай словардин кьилдин уьлчме яз «хвех такьадай гафар – пустые слова» (314 ч.) гузва. АкI хьайила, ам кваз арадиз атанвай къене хвех авай итим уверенный в себе, сильный мужчина, правильный человек; хвехуьн яд кул. закуска (орех, чеснок и теплая вода) вучиз гузвачтIа, суалар арадал къвезва.

Месела, мад: «таран къиб – жаба» (276 ч.) макъала ганва, амма вучиз ятIани «таран кьиф зоол., диал. желтогорлая мышь» ганвач.

Ибур бинеда тар гаф аваз арадиз атанвай лексический уьлчмеяр я. И гафунин словардин макъала икI ганвайтIа жедай: тар [ттар] (-ци [цци], -це [ццэ], -ар) 1) бот. дерево; тар югъурун потрясти дерево; ~циз акьахун залезать на дерево; верхьи тар берёза; гийин тар граб; гъверши тар клён; гъулцин тар липа; жумун тар айва; ичин тар ябло­ня; машмаш тар абрикос; макъун тар ольха; мегъуьн тар дуб; нарат тар сосна; пипин тар бук; хатрут тар тутовник; къавахдин тар тополь; цуцун тар ясень; цIвелин тар верба; ива; пIирен тар священное дерево 2) запор, задвижка, засов (деревянный); рикIинихъ тар вегь закрой дверь на засов; см.тж. тIуб à айвандин тар перекладина на балконе; гам храдай ~ар спец. станок для тканья ковров; таран кул метла; таран кьиф зоол. диал. желтогорлая мышь (букв. дерева мышь); таран хъиб зоол. жаба; тарцин нет зоол. тля; тарцин туькьуьл деготь; нерин тар анат. переносица; симин тар теле­графный столб; кьулан тар анат. по­звоночный столб, позвоночник; хребет; чхрад тар спец. деревянный брусок (часть прялки); са ~цикай там жедач погов. один в поле не воин (букв. из одного дерева лес не получится); ~циз кукIвай акьахун делать все шиворот навыворот, быть непоследовательным (букв. лезть на дерево с макушки); кIарасдиз кьил жеда, ~циз – кIукI у бревна начало, у дерева крона; фан ~цяй аватун лишиться куска хлеба.

И жуьредин, чпел фикир желбзавай ва дуьзар хъувуна кIанзавай дуьшуьшар ина кьадардилай артух хьанва. Эгер чIала авай вири хци келимаяр, гафунин мана авай ибараяр ганвайтIа, гафарган виш сеферда артух жедай. Им, чна гьисабзавайвал, хъсан кIвалахни жедай. Амма авторди вучиз ятIани садбур гузва, садбур гузвач?

Глаголдин буйругъдин формаярни гьакI я: са бязибур гузва, са бязибур – ваъ, гекъ., ина къалурнавай алаж, алад ва ина гьат тавунвай алтад, алукI ва мсб.

Гьа са вахтунда, и жуьредин гафарганра составной глаголар вири къалурун чарасуз я, месела, гекъиг гъиле авай гафарганда гьат тавунвай «дибдин» глаголар тир капI авун, азаб гун, азбагьди кьун, бада фин, батинда ягъун, кек ягъун, кьеж гун, кьияр атун, кьур акъатун ва мсб. Идалай алава, и ктабда вучиз ятIани куьмекчи хьун глаголди арадиз гъанвай вишералди составной глаголар гьатнавач, гекъ.: абурсуз хьун, азад хьун, азиятдик хьун, акъваз хьун, аламат хьун, ацукь хьун, бабли хьунва мсб.

Вири и месэлайри и ктаб илимдин истемишунрив кьан тийидайвал туькIуьрнавайди субутзава.

Макъалайра гафарин манайриз гузвай таржумайрикни гъалатIар кума, гекъ.: уфтан – смелый, уфтан хьун – одержать победу (299 ч), ццуквар (чуквар) – новорожденный ребенок (333 ч.), шилесар (шилесир, силесар) – балкон (372 ч.), кIаванз «неочищенный рис, хъиртиш – вена, хъиртIиш – жила (325 ч.), цкIлам – кусочек огня (333 ч.), кьуьнтераг 1 — человек в порванной одежде, кьуьнтераг 2 – западня, силок (176 ч.) ва мсб.

Чи фикардалди, инал ганвай гафариз ихьтин манаяр хас я: уфтан большой поклеп, цуквар диал. пелёнки; цукварик квайди кафандикни жеда горбатого могила исправит (букв. то что в пелёнках, будет и в саване), шилесир  диал., спец. специально изготовляемое из кожуры некоторых растений средство для ремонта дорог, улиц (см.тж. къир; асфальт); кIаванз бот. сорняк (растет, где просо); хъиртиш диал., анат. жила; соединительная ткань; им як хьанач хьи, им вири хъиртишар я это же не мясо, а одни жилы; цкIлам диал. искра (см. тж. цIелхем); кьуьнтераг 1) чучело 2) силок 3) костыль 4) подлокотник 5) диал. (карчаг.) лук (орудие).

Гекъиг гьакIни шаклу абалди-ибалди – отойди-подойди, абатхийир хьайиди – добрый, аватун – падение, бадгьавая – попусто ва мсб. «Зими – неспелый парень» гафунин макъаладин ва таржумадин гьикI гъавурда акьунни лазим я?!

И гафаргандин лайихлувилерикай сад яз ана муькуь словарра гьат тавунвай хейлин гафар къейд ийиз кIанзавай. Абурун кьадар гзаф я. Мес., гекъ.: абуш – тамада; апашта – апостол; авташ – жизнь; байт – язык; бешер – человек; бешерият – человечество; гъетягъ – хашпара, кIава – обмен местами; кIават – почка; кIавру – горлица; кIажи – горький; кIаза 1. — деревянный поднос, 2. — большое блюдце, 3. — дуршлаг; кIазарпаб – сказочный персонаж ва мсб.

Анжах кIелзавайда гьасятда «абур гьинай я?», «вуч гафар я?» хабар кьун мумкин я. Нугъатринбур яз хьайитIа, зарар авач. Анжах абур гьи нугъатдай ятIа, къалурун лазим я. ТуькIуьрнавай гафар ва я тарихдин чешмейрай къачунвайбур яз хьайитIа, анал (цIийи) ва я (тарих.) лишан эцигна гана кIанда. И къайдаярни гафарганда авторди вилив хуьзвач. Гекъиг гьакIни: азадперес – свободолюбивый, азадстан – свободная страна, аксидар – выступающий против, аярханум – красавица, бушцав – космос; буйругъкъули – исполнитель приказов, бушчка – пустота; алитасалигь – высшее образование; агъадуьне – кладбище; агъадене – потусторонний мир; гарпаб – быстрая женщина, гъерикI зар – элегия, гьаркъаган — ежедневник ва мсб.

Туьрк чIалан гаф тир ва вични, къейд авуна кIанда, чи халкьди ишлемиш тийизвай «алтун – золото» гаф и гафарганда хьунални кIелзавайди тажуб жеда, им «ватанперсвал» жезвач эхир.

Гьа са вахтунда, и гафарганда гьат тавунвай, халкьди гегьеншдиз ишлемишзавай гафарни тIимил амачиз туш, гекъиг: имидсвас (амма ими гаф ава); виж «давление» (гекъ.: ивиди виж къачун «артериальное давление», виж-виж къачун «бурлить»); цкIлук кул. «сорт хлеба в виде пирога (изготавляемый из особого сорта полбы)»; цIаркал разг. «малыш; маленький»; уфт межд. выражает боль, усталость; уфт алахьун, уфтдал хьун отдуваться, вздыхать; яралма бот. «топинамбур, земляная груша» (иерусалимский артишок, подсолнечник клубненосный); кIамайди «еще не хватало» (адаз кIамайди машин къачун тир «не хватало ему еще машину брать»), кIамай кьван нареч. разг. «вволю; всласть; без ограничения; сколько влезет; сколько хочется, безгранично» (кIамай кьван ава есть хоть отбавляй); кIама / кIамукьун 1. «не хватать, недоставать» (перемдиз зур метр парча кIамукьна «для платья не хватило пол­метра материала»; гила адаз са кIвал кIама «теперь ему недо­стает только дома»); кIамукьун 2. «еще хо­теть, еще желать; еще любить (заз яд кIама «я еще хочу пить»), тарар [ттарар] мн. (ед. ч. тар) спец. «станок для тканья ковров», таравигь [ттарави`гь] рел. «намаз после ночной молитвы» (комплекс молитв, используемых во время поста, месяца Рамазан, гекъ.: таравигь капI «намаз после ночной молитвы»); ачIичI (мумкин я ам кIачIичI гафунин вариант хьун) «много» (цIи чуьхверар ачIичI хьана – яни гзаф хьана), чIакьчIакь «сорт винограда с красными гроздьями» ва мсб.

Ибурни вири «дибдин» гафар я. Дибдин гафар гузватIа, хсуси лезги -вал суффиксди арадиз гъанвай вири гафар вучиз авачтIа, суалар арадал къвезва, месела, ина кIандайвал нареч., лезгивал ва маса гафар авач. Маса чIаларай кьабулнавай гафарик -вал суффикс акал хьана арадиз атанвай гзаф гафарни авторди фикирдикай хкуднава, гекъ.: хсусивал авач (амма хсусият ина ганва).

Омонимар тир гзаф гафар гузва, амма инани къайдадивай къерех хьун виле акьазвай гьакъикъат хьанва, месела, «любовь» мана авай кIанивал ганва, амма гьа и кIалуб авай наречие кIанивал «так, как хочется, как заблагорассудится» авач: ада вичиз кIанивал дуьнья гьалзава «он живет так, как ему хо­чется»; кIанивал хвейи аялдикай бала жеда погов. «избалованный (воспитанный так, как он хочет) ребенок – несчастье».

Гъиле авай гафаргандай аквазвайвал, хейлин гафарин фонетический вариантар гун, иллаки нугъатрин, авторди адетдиз элкъуьрнава. Абур кьилдин словарный макъала яз гузвай дуьшуьшар тIимил туш. Анжах абурукай кьилинди хкядайла, автор гзаф дуьшуьшра ягъалмиш жезва, гекъ.: авела (авеле) – прежде; аваш(ч) – нет, нету (?); акейла – поэтому; балагь – несчастье; баркут – упрек; батIли – петли; баъли – черешня; бегем – неужели; жамаат – общество, народ; кIагьаб – лодыжка, кIазри (кIизри) – рыба ва мсб. Иллаки литературный чIалан, вични къайдаламиш хьанвай, вири халкьди кьабулнавай вариант кьулухъ авуна, нугъатдин вариантдиз кьилиндаз хьиз рехъ гун дуьз туш.

Авторди «Сифте гафуна» ихьтин гафар лугьузва: «Чна сифте яз (цIар чна чIугунва – Н.А.) туькIуьрнавай «Гафаргандин» мурад хайи чIалан вири девлет – вири нугъатра дуьшуьш жезвай дибдин гафар (маядин гафар – генофонд) кIватI хъувун, абур халкь рахадай тегьерда кхьин ва урус чIалаз элкъуьрун я».

Гьелбетда, нугъатдин гафар вири кIватIна кьилдин ктаб яз акъудун фадлай гуьзлемишзавай кар я. Абур кIватIна са-садахъ авун чIалан илимдин кьилин везифа хьана кIанда. Лезги чIалан нугъатар ахтармишуни, чируни чи чIалан тарихда кьиле фейи метлеблу вакъиаяр, чIалан вилик финиф, адан гьерекат, чпелай аслу хьайи къенепатан къанунар ва гьакI чи чIалан са кьадар маса фактарни ачухардай мумкинвал гузва. И жигьетдай нугъатрин делилрихъ авай метлеб лап важиблуди я.

Гъиле авай ктабда нугъатрин гафар кIватунин жигьетдай бегьем кIвалах тухванва, им адан ва ам кхьей автордин кьилин лайихлувал я. Гекъигин чна, маса чIаларай кьабулнавай гафарин эвезда ишлемишзавай ихьтин гафар: фичIи «беневшадин ранг», дидевах «хала», кIакIай «амле», хилан «бегьле» ва мсб.

Анжах ганвай гафар, чна винидихъ къейд авурвал, гьи нугъатдиз талукь ятIа къалурнавайтIа, хъсан ва лап дуьз тир.

Нугъатрин уьлчмейрикай рахайла, авторди лексикадин, лексико-семантический, этнографиядин, фонетический нугъатрин гафар ганва. Амма инани нугъатрин вири къатариз талукь яз ганвай гафарин макъалайра татугайвилер тIимил авач.

Месела, авторди «чидрикь – мята» (350 ч.) гузва, чаз чидайвал (кил. Лезги чIаланни урус чIалан словарь), чидрикь 1) «угорь» 2) диал. «веснушки» я. Пурни «мята» гафунин манада нугъатрин векилри чIуьдри(кь) / чIуьдруь ишлемишзавайди я.

И ктабда литературный эчIекь хьун глаголдин нугъатдин вариант эцекь хьун «загнуться» (384 ч.) гузва, амма глаголар тир эцекьарун «приплюснуть», эцекьун «побиться; повредиться; мять» гузвач.

Нугъатрин гафар гудайла, авторди са бязи дуьшуьшра абурукай вичиз «кIани», лазим аквазвай фонетикадин вариант гузва. Вучиз авторди и гафарганда нугъатрин гафарин са бязи вариантар кьилинбур яз хкязаватIа, лугьуз четин я. Гекъ.: куьни(уь) 1 «улей», 2 «точило», 3 «пчела».

Лезги чIалан нугъатра гьалтзавай «мозг» манада ишлемишзавай мефтI, маст, машт, гафарикай и ктабда анжах кьвед кьалурнава. Кил. абурун таржумайриз: маст – 1 «мозг», 2 «сознание» 3 «простокваша», гьа са вахтунда мефт(тI) гафунин анжах са мана «мозг» ганва, нугъатдин машт ина ерли авач.

Фикирдикай хкатнавай и жуьредин месэлаяр ина мадни ава. Месела, агъадихъ гузвай гафариз нугъатра маса манаяр ава, гекъ.: ракьар «дапIар» (кьурагь), лит. «капкан», абугерден «къуш» (гельх.), лит. «половник» ва мсб. Гьабурни къалурнавайтIа пис тушир.

Гьа са вахтунда, и ктабдани гьат тавунмай нугъатрин гафар ава. Месэала: авуч (яркI.) «вещь» (гекъ.: атIанал алай авуч це) (лит. затI, шей); г(и)йим (миск.) «одежда» (лит. пек, партал), латIур (кимиль.) «шакал» (лит. чакъал), гьулов (кимиль.) «палас» (лит. рух), экъягьун диал. «перейти вброд через реку»; пуйсун [ппуйсу^н] диал. 1. недотепа (ам са пуйсун я он такой недотепа) 2. вялый, нерешительный, равнодушный; рекъвел диал. зазубренный (рекъвел гапур зазубренный кинжал); чукун  диал. обжираться; много есть, чIерегуьл спец., диал. названия ковров по рисунку (букв. роза); чIухутI диал. шрам (хирен чIухутI шрам от раны); цIаркьвел зоол. диал. (нуьцIуьгъ.) вид ястреба; тикам [тhикhам] диал. (гелх.) кул. «начинка пирога, фарш»; туваил [ттувайил] диал. (ахц.) бот. «трутень»; пIартIал  (миск.) «ковер», пIикIлячун (ахц.) «эзмишун, шупIрун», ккывыднайрал кьуьл авун (ахц.) «танцевать быстрый танец»; типIиш «треугольная маленькая вещица; козырек»; йей (ахц.) «законченный; настоящий» (гекъ.: йей кIвалах «настоящая работа», йей зул «настоящая осень») (лит. бегьем, халисан); йейвал «тирвал»; гуьрццер (цIелегуьн.) ва я мурччар (ахц.) «схватки родовые» (гекъ. аялдин гуьрцер (мурччар); ккъагъунар (ахц.) лит. «лишанар» (гекъ. шваш ккъагъун «свас це лугьун», ккъагъунрик фин «лишанрик фин»); хьрыс (хъуьл.) «веник» (лит. кул); чIанаг, паскIым (хъуьл.) «серп» (лит. мукал), ямаг (хъуьл.) «только что приготовленная пища, горячее питание» (гекъ., рут. ямаг), хырцар (хъуьл.) «пельмени» (лит. куьрзеяр, гекъ., рут. хырцар), дукъа (хъуьл.) «застежка», «пряжка»; ктIай (хъуьл.) «плохо», гекъ. ктIай рахада «плохо говорит» (лит. пис); кIурулай (хъуьл.) «маленькая вязанка», къых (хъуьл.) «скала» (лит. къаяб); чIуьнуьчI (хъуьл.) «булавка» (лит. санжах); рикьяй  (хъуьл.) «лист» (лит. пеш); хъарар (хъуьл.) «сума, хурджин» (лит. гьебе), хъуьрер (миск.) «седло для осла» ва мсб.

Инай аквазвайвал, ихьтинбурукай гзафбур маса чIалай кьабулнавай гафарин эвезар я.

Эхиримжи вахтара мукьвал-мукьвал газетра, журналра акъатзавай макъалайра, чапдай акъуднавай ктабра «къадим» гафарин куь­мекдалди (абур «рикIелай алатнавайбур» я лугьуз) маса (гзафни-гзаф туьрк) чIаларай кьабулнавай литературный га­фар эвезун халкьдал лап илитIзава. Кьейд авун лазим я хьи, гзаф юлдашри гегьеншдиз теклифзавай ва чи чIала чка кьазвай зари, зарийа, улуб, кирам ва ихьтин маса гафар къадимбур тирди субутарзавай илимдин са делилни авач. Терсина, абур «рикIелай алатнавай» гафар ваъ, чпи туькIуьрнавай гафар, неологизмаяр я. Маса чIаларай кьабулнавай, амма, хсусибуру хьиз, цIийибур арадал гъунин, гафарин жебехана артухарунин карда ва икI мад гегьеншдиз иштиракзавай, грамматика­дин дибда ва гафарганда чпиз лайихлу чка кьунвай гафар «писбуруз», «хъсанбуруз» чара авуни литературный чIалан битаввал чIурда, ам михьиз харчи ийида, чIалан «чиргъин» арадал гъида.

Гъиле авай ктабдани гьахьтин гафарни тIимил тушиз ганва, анжах абурун къвалав неол. (цIийи) лишан галаз гун чарасуз тир. Къачун чна и гафарганда ганвай зари гафунин макъала:

«зари – писатель: поэт, прозаик, драматург» (105 ч.)

Гьа ина авторди вучиз ятIани гьа зари гафунин словарный макъалада хьана кIанзавай (эгер ам гаф яз кьабулнаватIа) ибараяр кьилди, чебни словардин макъалаяр хьиз, яни кьилдин гафар хьиз гузва. Гекъ.:

зарийрин межлис – собрание писателей

зарийрин союз – союз писателей

зарийрин съезд – съезд писателей (105 ч.)

И кардини и гаф чал лап илитIзавайди кIевелай успатзава.

Ихьтин, илим кваз такьуна, кьасухдай ийизвай гьерекатралди гъиле авай ктаб лап тафаватлу я.

Са бязи юлдашри, гьа жергедай яз словардин автордини, «писбурун» жергедик -лу, -суз, -миш, -ламиш суффиксар квай га­фар кутунва. Гъиле авай ктабдин автордини «Сифте гафуна» ихьтин гафар кхьизва: «… къецепатан чIаларай атанвай гафар чи чIалаз хас тушир суффиксар ва эхирар (-миш, -сиз, -суз, -ный, -ский, -ь ва мсб.) галудна ганва» (4 ч.). Себеб?! Вири халкьди кьабулна ишлемишзавай гафар, са касдиз кIан хьана лугьуз, словардай акъуддани меген?! А уьлчмейри арадал гъизвай гафар (иллаки туьрк чIалай кьабулнавай) фадлай тамамвилелди лезгиламиш хьанва, гьа уьлчмейрикай цIийи га­фар арадал гъидай морфемаярни хьанва (гекъиг: урусламишун, лезгиламишун ва икI мад). ЧIала вичини игьтияж авачир гафар, уьлчмеяр ва мсб. кьабулдач, абур чIала вичи хуьдач, сахламишдач. И месэлаяр автордиз, илимдин доктордиз чин тийиз авач хьи!

Гьа са вахтунда, авторди «дибдин» гафарик маса чIалан, вичиз «такIан» -суз суффиксдин къаршивилин тай хьиз аннамишзавай -лу суффикс квай гафар гузва эхир: маналу «содержательный», къуватлу «сильный» ва мсб. Амма манасуз, къуватсуз ина авач.

ГьакIни, къейд ийиз кIанзава, ина «агъуламишун – отравление» гафни гьалтзава.

Лезгивал хуьз кIанзавай, «ватанперес» гьиссер авай касди маса чIалай кьабулнавай -дар суффиксдин куьмекдалди вични неологизмдик акална мад цIийи гаф арадал гъизва хьи: заридар «способный творить произведения» (105 ч.), гьакIни иран чIалан бей-, бед- префиксальный уьлчмейрин куьмекдалдини цIийи гафар арадал гъанва хьи, гекъ.: беднамус «бессовестный», бейар «бессовестный, похабный», бейзат «бессовестный», бейкамал «неразумный», бейсавад «безграмотность», бейавачир «лишенный ума», бейавачир чIав «беззаботное время» (38 ч.).

Маса чIаларай кьабулнавай суффиксрикай арадал атанвай цIийи гафарни и гафарганда тIимил гьалтнавач, гекъиг: бутхана – молебная буддистов, векилхана – посольство, сенятхана – мастерская, туьрк чIалай кьабулнавай -чи суффикс акална арадал атанвай ва я гъанвай ихьтин гафар: адчи – носитель имени; ажалчи – ангел смерти; азадчи – борец за свободу; аксикъилабчи – контрреволюционер, акъажчи – соперник, библиотекачи — библиотекарь, вагьабчи – вазабист; гафарчи – хорошо владеющий языком, гъазаватчи – участник газавата; улакьчи – водитель транспорта, сварчи – сварщик ва мсб. Эхиримжиди (259 ч) лап «интересный» гаф хьана. И гаф нугъатдин свар «трещина» гафуникай -чи суффикс гилигна туькIуьрнавай хьтинди я. АкI хьайила, суал къвезва – ферчи гаф гьинава?! Эгер масакIа ятIа, урус чIалай кьабулнавай сварка гаф ина хьана кIандани?!

Якъин кар я, чи чIала эхиримжи вахтара маса чIаларай атай суффиксрин куьмекдалди цIийи гафар гзаф арадал атанва. ЧIалан даях тир «Лезги газет»-да абур кьериз-цIаруз гьалтзава, гекъ.: маначи «толковый», уьзуьмчи «виноградарь», ципIицIчи «виноградарь» (332 ч.). Лагьана кIанада, сифтегьан гаф, яни маначи, и гафарганда авач. Эхиримжи вахтара уьзуьмлух гафунин ериндал ишлемишзавай ципIицIлух гафни майдандиз акъатнава. Гьамни и гафарганда авач. Муькуь патахъай, чаз, чи чIалахъ -чи, -хана ва маса суффиксри къалурзавай манаяр эвездай хсуси такьатарни авачиз туш. Амма, гьайиф хьи, шаиррини писателри, гьакIни «чIалан инкъилабчийри» ахьтинбурукай менфят тIимил къачузва. Терсина, регьят рекьер жагъурзава.

Маса чIаларай кьабулнавай гафарин эвезар яз шаирри, писателри, яратмишзавай инсанри ва мсб. гегьеншдиз чпи туькIуьрнавай га­фар ишлемишун, дугъриданни, вири чIалара, гьа жергедай яз чи чIалани, адет хьанвай тIебии кIвалах я. Амма вири цIийи гафари чIала вичин мягькем чка кьадач. И карда чIал харчи тийидайбур, чIалан тIебиатдиз мукьвабур, адан словообразованидин къайдайрал амал авуна туькIуьрнавайбур, гьадан такьатрикай, я туштIа нугъатрикай менфят къачуна ганвайбур гафарганриз лайихлу хьун мумкин я. ИкI, месела, чи чIалай алай девирда туьрк мишебиги гаф яваш-яваш акъатзава, адан ериндал цIийиз туькIуьрнавай тамухъан «лесник» гафуникай ашкъидалди менфят къачузва. И гаф гъиле авай гафаргандани ганва (275 ч.), идалай алава, ина тамарбан «лесник» гафни гьатнава (274 ч.).

Жув шагьид хьайи са вакъиадикайни ихтилат ийин. Мукьварал жуван са талукьдан кIвале заз тIипIтIипI лугьудай гаф ван атана. Хтулдихъ элкъвена гьа мукьва касди «къала кван зав а теливизордин винел алай тIипIтIипI» лагьайла, зун мягьтел хьана. Квекай ихтилат физва!? Пультуникай. Авайвал лагьайтIа, зун а гафунин манадин гьасятда гъавурда акьунвай, ам зи рикIи чIугунни авунай. А гаф чи чIалан къайдайрал амал авуна туькIуьрнавайвиляй ятIа!? ТIебиатдин кьетIен сесериз ухшар гафарикай цIийи гафар арадал атун чи чIалаз фадлай хас я, гекъ.: чIигъичIигъ (нуькIверин са жуьре), чIакьчIакь (ципIицIрин са жуьре) ва мсб. ТуькIуьрнавайдини я алим, я журналист, я шаир туш. Лагьана кIанда, ам вири гьа хизанди, хтулрини кваз, ишлемишзава. Мумкин я, и жуьредин урус чIалан эвезар яз ишлемишзавай тIипIтIипI хьтин гафар халкьдини кьабулун.

Гьа икI, аквазвайвал, винидихъ къейд авунвай месэлаяр вири фикир гуниз лайихлу я.

Килигин чун, месела, «Лезги газет»-да гузвай политикадин, экономикадин макъалайриз: ана авай гафарикай саки 70 % урусбур ва я урус чIалан таъсирдик кваз арадиз атанвайбур я (калькаяр-таржумаяр). Абурукай, герек авайбурни-авачирбур зарбдаказ газетдиз, ху­дожественный эсерриз, анайни гафарганриз ва халкьдин рахунриз гьахьзава. Ибарайрин, предложенийрин кIалубарни къвез-къвез урус чIаланбуруз мукьва жезва, нетижада чIал залан жезва. ТIебии чIалакай акьалтзавай несил къерех жезва. Предложенияр, келимаяр, урус чIалай лезгидалди элкъуьрдайла, яргъи жезвайди, фикирар лугьуз четин жезвайдини якъин кIвалах я. Гаф атай чкадал лугьун, эгер ихь­тин рафтарвилер яргъалди давам хьайитIа, чIалан хсусивал ва кьил­динвал зайиф жеда. Иниз килигна, са патахъай, урус чIала (азербайжан чIалани) ийизвай таъсир зайифардай серенжемар кьабулун, муькуь патахъай, маса чIаларай кьабулнавай вири гафариз санлай чапдиз килигун арадай акъудун лазим я.

Идахъ галаз сад хьиз, къейд авуна кIанда, цIийи гафар арадал гъидайла, «зарийри, кирамри» чIалан словообразовательный гьерекатрал, къанунрал амал ийизвач. Чи чIала цIийи гафар арадал гъизвай кьилин къайдайрикай, адет яз, менфят къачузвач: тIебиатдин кьетIен сесериз ухшар (звуко- ва образоподражательный ком­плексар) гафарикай, ибарайрикай гафар арадал атун, са чIалан паюник акатзавай гаф маса чIалан паюниз элкъуьн (субстантивация, адъективация, адвербиализация), манаяр чара хьун, чIалан дибдин словообразовательный уьлчмеяр, суффиксар ишлемишун, абур «цицIи» хъувун ва икI мад. И къайдайрикай абур, гьайиф хьи, къерех жезва.

Чпел гьалтайтIа, ийизвай хийирдин кIвалах нетижада зарардиз элкъвезвайдакай гьич фикирни ийизвач.

И гафарганни, са шакни алач, авторди халкьдиз хийир гъун патал туькIуьрнава. Анжах, гьайиф хьи, терсина, ада чIал хаталувиликай къутармишдач.

Гафаргандин хаталувал – алимди, илимдин докторди кхьиникай ибарат я, гзафбур адав инанмишвилелди эгечIун мумкин я. ГьакIни и ктаб Москвадилай гатIунна виринра подписка авунва. Ам гьам Урусат, гьам Азербайжан тирвал чкIидайдал са шакни алач.

Гьавиляй и ктабдикай: муаллимриз, журналистриз, корректорриз, редакторриз, кIелзавай аялризни студентриз, жергедин инсанриз – виридаз, шаксуз, хийирдалай гзаф зарар жеда.

Алай девирдин чIалан гьакъикъат ва гъиле авай ктаб веревирд ийидайла, чун жезмай кьван арадал къвезвай гьиссериз рехъ тагана, хсуси фикирар, баянар гуз алахънава. Чаз са касни бейкафариз кIанзавач. И жуьредин меслятрикай жедай зарар явашарун чи кьилин метлеб тир.

Гьа са вахтунда, ихьтин шейэр чапдай акъатуни, адахъ галаз таниш хьуни – словарар арадиз гъунин карда гзаф пешекарри иштиракун, адак акатнавай гафар ва келимаяр хкягъ хъувун, абур ахтармиш хъувун, лексикогра­фический материал мадни гуьнгуьна хтун, тамам корректировка авун, «сафунай» ягъун, са кIалубда тун, техникадин лишанар са къайдада ишлемишун, словардин макъалаяр, лексикографический материал гунин карда тамам ва якъин къурулуш къайдаламишун чарасуз тирди чи илимдин вилик акъвазнавай кьилин месэла тирди мад сеферда успат хъийизва. И жуьредин меслятар, чIалан гележегдикай авай къурхулувал, къайгъударвал чIалан дестек тир «Лезги газет»-дин чинрайни малум жезва.

Эхиримжи вахтара «къалп», «тапан» къейдер неинки чIалакай, гьакI литературадикайни, тарихдикайни гун адетдиз элкъвенва. ИкI дегь заманадин дувулар жагъурун патал, лезги халкьдин алатай ва гележегдин кьисмет гьялун патал бязи юлдашар чпин фикирра кьадардилай къерехриз экъечIзава.

Къайдаламишнавай словаррал, тарихдин чешмейрал, медениятдин илимдал амал тавуни ва абур кваз такьуни лезги ахлакьдиз кутуг тавур хейлин шейэр пайда хьуниз рехъ ганвайди и ктабдини субутзава. Веревирд ийизвай гафаргандани ихьтин къейдерини бегьем чка кьунва, гекъ. гьакIни: авгъан «алпанец, пралезгин», апашта «апостол», касар «лезгины» ва чIехи гьарфунилай ганвай: Ардевил «ангел смерти», Атар «божество огня», Вацил – божество вод ва мсб.

Гьелбетда, чи халкьдин ду­вулар дегь заманайрин деринриз фенвайдал садани шак гъизвач, вучиз лагьайтIа чи халкь ихьтин мублагь чилерал амукьун, ада вичиз хас тир милливал хуьн, къайда-низамдал амал авун, адахъ гьукуматдиз хас тир фикир-кьатIун хьун – ибур вири бинедай къвезвай, халкьдин ивидик квай месэлаяр я. Е.Эмин, С.Сулейман хьтин устадарни буш чкадал арадиз атун намумкин кар я. Анжах, илимдин делилар авачиз, ахьтин фикирар гуни арадал гьакIан буш ихтилатар гъизва. Халкьдин тарих, алатай девиррин чIалан, литературадин ва мсб. гьал винел ахкьалдарун патал илимдивай къакъатун дуьз туш. Иллаки алай девир­да илим хсуси хийирдихъди ялдай адет хьанва. Ихтиярар ганва лугьуз, бинесуз ва я делилар авачир фикирар гъун дуьз туш. Гьайиф хьи, ихьтин къундармайрикай халкь азад ийизни четин жезва. «Кирамарни зарияр, кьурналистарни чIурналистар» ва абуру кхьизвай цIийи «улубар» акъатнавай «базардин» девирар я эхир! Жуь­реба-жуьре издательствойри, «Лезги газет»-ди, «Самур», «Алам» журналри, чкадин телевиденийри и жуьредин къанунсуз кIвалахриз гьамиша манийвални ийизвач.

ЧIалан гьерекатриз талукь яз, винидихъ ганвайбурулай гъейри, чаз ихьтин теклифарни къалуриз кIанзава. ЧIалан чешнеяр яз – театр, телевидение, радио – дуьз лугьунин, кхьинин – газетар, журналар ва чапдай акъатзавай гьар са шей – чебни къайда-къанундиз табийбур, чешнелубур хьана кIанда. И жигьетдай чIал вири патарихъай сейли авун патал илимдиз, къанун-къайдадиз табий тир вири серенжемар кьиле тухун герек я. Лезги рахунрал ва кхьинрал гьукуматдин вири идарайри гуьзчивал, кьарувал авун ва и карда вири къуватар серфун чарасуз я. И гьерекатар кьилиз акъудунин рекьикай са касни къерех хьана виже къведач. ГъалатIар, нукьсанар, чпин фикирар авайвал къалурна ва ачухдиз лагьана кIанда.

Жуван нубатдай, лагьана кIанда, цIийи «Лезги чIаланни урус чIалан словарь» гьазурна саки акьалтIарнава, са-кьве йисалай адаз «дуьнья» аквада. Адазни, алатай словардихъ галаз гекъигайла, хейлин лайихлувилер хас я. Россиядин илимрин академиядин Дагъустандин илимрин чIаланни, литературадинни искусстводин институтди (ИЯЛИ ДНЦ РАН-ди) ам акъудун хиве кьунва. Ам пландик кваз чапдиз гьазурун ИЯЛИ ДНЦ РАН-дин къуллугъэгьлияр тир С.Б. Юзбековадал, А.А. Рашидовал ва и цIарарин автордал ихтибарнава. Ам типографиядиз гудай кIалубдиз саки гъанва.

Газетди гузвай мумкинвилерикай менфят къачуна, эхирдай лугьуз кIанзава хьи, словаррин тереф хуьзвай, чIалан сирер ва адан гьакъикъат мукьвалай чизвай вирибуруз чна и кIвалахдиз майилвал авун тIалабзава. Абурун теклифар чна хушвилелди кьабулда. ТIалабда абур газетдин редакциядиз, ИЯЛИ ДНЦ РАН-диз ва я чахъ, агъадихъ ганвай адресдиз ракъурун: СтIал Сулейманан район, Кьасумхуьр, В.И. Ленинан тIварцIихъ галай куьче, 26 кIвал, Н.Ш. Абдулмуталибоваз.

05.01.2018.

Нариман Абдулмуталибов,

филологиядин илимрин кандидат,

ДГУ-дин доцент