Пайгъамбаррин варисар (шариатдин) алимар я
Фикъгьи — илим ва фикъгьидин мазгьабрин тариф (определение)
Фикъгьи — вичихъ еке эгьмият ва метлеблувал авай Исламдин зурба илим я. Ам шариатдин къанунрикай ва ибадатрикай рахазва.
Фикъгьидин мазгьабар (шариатдин къанунрин рекьер ва къайдайрин кIватIалар) ижтигьаддин мазгьабар я — Исламдин асул ва кьилинбур тушир (яни кьвед лагьай дережадин) ва чпин гьакъиндай Къуръандани гьадисра ачухдиз къалурзавай делилар авачир месэлаяр гьялзавай, абуруз къимет гузвай.
Ихьтин месэлайрин (яни кьвед лагьай дережадин) гьакъиндай фикъгьидин мазгьабра гузвай баянар (къарарар) сад тахьун мумкин я. Амма диндин асул ва кьилин месэлайрал гьалтайла, вири мазгьабар сад я, вирида сад хьтин баянар гузва.
Ижтигьад кIевелай алахъна шариатдин илим чирун, адан къанунрикай дерин чирвал къачун я. Ихьтин чирвилер къачунвай касдивай тайин тир месэладай шариатдин къанунрин куьмекдалди къарар акъудиз жеда. Мужтагьид ижтигьад ийизвай кас я. Ихьтин кас шариатдин илимдин рекьяй виридалайни вине авай дережадив агакьнавай алим яз гьисабзава ва ам диндин делилрин куьмекдалди (Къуръандай ва Суннадай) кьилди къарар акъуддай ихтияр авай аллама я. Къейд ийин хьи, адаз лазим кьетIен шартIар ава…
Фикъгьидин саки вири ктабра жуьреба-жуьре месэлайриз талукь разделар (кьилер, хилер, паяр) ава. Чна и макъалада, мисал яз, “Мухтасару матни Аби Шужаъ” ктаб къачузва.
- ТIагьаратдин (михьивал къачунин) раздел (пай). Ана гьакIни месэлайрикай рахазва: михьивал къачудай цин жуьрейрикай, гьажетханадиз финин эдебрикай; дастамаздикай (гъилер чуьхуьн къачуникай), адан ферз крарикай, ам чIурзавай крарикай; сивак ишлемишуникай; гъусулдикай (беден чуьхуьникай), гъусул авун важиблу тир крарикай, адан ферзерикай, гъусул авун сунна тир крарикай; кIвачин къапарин винелай (тумаждикай авунвай, бязи мазгьабра — яцIу носкийрин винелай) масгьу (протирание) авуникай; тайаммумдикай (яд авачирла, накьвадалди дастамаз къачуникай); нежес, яни чиркин затIарин жуьрейрикай ва абур алудунин къайдайрикай; дишегьлийриз талукь тир вацракьилер, аял хайидалай кьулухъ акъатзавай ивияр (выделенияр), дишегьлийрин начагъвилер себеб яз акъатзавай ивияр (выделенияр) ва абурун къайдайрикай.
- КпIунин раздел. Ана гьакIни рахазва: кпIарин вахтарикай; капI гьар са инсандиз важиблу ийизвай шартIарикай; кпIарин суннат ва ратиба жуьрейрикай; кпIунин шартIарикай; кпIунин дестекрикай ва адан суннатрикай; дишегьлидин капI итимдин кпIунилай квелди тафаватлу ятIа; капI чIурзавай крарикай; гьар са кпIунин ракаатрин (кьилерин) кьадаррикай, сегьви-саждадикай; капI авун карагьат (нежелательно) тир вахтарикай; жемятдихъ галаз ийизвай кпIарикай; сеферда (рекье) авай касдин кпIуникай; жуьмя кпIуникай; кьве суваррин кпIуникай; рагъ ва я варз кьурла, ийидай кпIуникай; марф (къвал) тIалабдайла, ийидай кпIуникай; (дяведа хатавал) къурхувал авайла ийидай кпIуникай; (алукIдай) либасрикай; мейит фаракъат авунин ва адаз талукь тир гьазурвилерин къайдайрикай.
- Закатдин раздел. Ана гьакIни рахазва: девейрилай къвезвай закатдикай; калерилай къвезвай закатдикай; хиперилай къвезвай закатдикай; абур акахьнавайла (санал алайла), къвезвай закатдикай; къизилдилай ва гимишдилай къвезвай закатдикай; къуьлерилай ва емишрилай къвезвай закатдикай; алишверишдин шейэрилай (метягьрилай) къвезвай закатдикай; фитIре закатдикай (рамазандин вацран эхирда гузвай зеэрикай); чпиз закат пайна кIанзавай ксарин жуьреяр (закат къвезвай ксар).
- Сив хуьнин раздел. Ана гьакIни рахазва: къаза авуникай ва гьакъи хгуникай; иътикаф авуникай (рамазандин вацран эхиримжи цIуд югъ мискIинда акъудуникай);
- Гьаждин раздел. Ана гьакIни рахазва: игьрамдин гьалда (гьаждин лацу кьве пек алукIайла) хвена кIани къадагъайрикай; игьрамдин гьалдихъ галаз алакъалу тир важиблу къурбандар.
(КьатI ама)
Ямин Мегьамедов,
диндин рекьяй алим
