Макъалада ихтилат асул гьисабдай Дагъустандин кьиблепата авай Агълабар хуьруьн куьгьне сурарин гуьмбетрикай физва. Икьван чIавалди абур алимри ахтармишнавачир. Сурара кьилин чка къубадин кIалубда аваз эцигнавай ва вичин къене сур авай мавзолейди кьунва. Дагъларин уьлкведин маса хуьрера авай мавзолейрилай тафаватлу яз, инаг керпичрикай эцигнава. Чи фикирдалди, ихтилат физвай тарихдин имарат XV-XVI виш йисара пайда хьана. Идан гьакъиндай ам эцигнавай материалди (шуькIуь ва яргъи кIалубдин керпичри) шагьидвалзава. Амма мавзолей са шумуд асирдин вилик эцигнавайди тестикьарзавай алимарни ава. Чун ахьтин фикирдал алайбурухъ галаз рази туш. Вучиз? Мавзолейдин къене кучукнавайди вуж я? Сурара авай гуьмбетрин кьетIенвилер гьибур я? Абуру гьихьтин девиррикай, вакъиайрикай хабар гузва? Макъалада и ва хейлин маса суалриз жавабар ава.
Агълабрин хуьр Дербент райондин мулкарал, шегьердивай 18 километрдин кьиблепата, Рубас вацIун эрчIи пата экIя хьанва. Ина асул гьисабдай лезгиярни азербайжанар яшамиш жезва. Хуьруьн тIвар са девирда Дербентдиз регьбервал гайи эмиррин “Агълаба” тухумдин тIварцIихъ галаз алакъалу я. А.К.Аликберова кхьизвайвал, XI асирдин эхирра Дербентдин раисрин кьиле акъвазай кесер авай регьберрикай сад хьайи ал-Муфарриджа ал-Агълаби рагьметдиз фейидалай кьулухъ адан ирссагьибри — къадим шегьердин эмирри чIехи хуьр кечмиш хьайи регьбердин тIварцIихъ янай.
Хуьре, федеральный метлеб авай шегьре рекьивай са шумуд виш метрдин яргъа, чIехи сурар ава. Сурарин кеферпата куьгьне гуьмбетри чка кьунва. Гзаф кьадар къванерал кхьинар аламач, бязибурал алай кхьинар четиндиз кIелиз жезва. Икьван чIавалди и сурара авай къванерал араб чIалал атIанвай кхьинар садани ахтармишнавачир. И жигьетдай кIвалахар сифте яз 2020-йисан октябрдин вацра кьиле тухвана.
Агълабрин сурара авай виридалайни кьилин гуьмбет, сифте нубатда чун винидихъ рахай мавзолей я. Лезгийри, адет яз, ихьтин чкайриз пIирер лугьузва. Дагъустандин мулкарал алай виридалайни чIехи ва къадим мавзолейрикай сад тир, Къубадин кIалубда аваз эцигнавай и имаратдин кьакьанвал саки 5,5 метрдиз барабар я. Чкадин агьалийрин арада инаг “Мурад пIир” хьиз машгьур я. Къейд ийин хьи, ихьтин тIвар алай тарихдин имаратар Кьиблепатан Дагъустандин маса хуьрерани гьалтзава. Мисал яз, Ахцегьа, Мегьарамдхуьруьн райондин Хуьрелрин, Сулейман-Стальский райондин Агъа СтIалрин хуьрера. Агълабрин мавзолей амайбурулай, сифте нубатда, эцигунра ишлемишнавай материалдалди (шуькIуь, яргъи кIалубдин канвай керпичралди) тафаватлу жезва. Тарихди шагьидвалзавайвал, Дагъустанда ихьтин керпичрикай имаратар сельджукрин девирдилай инихъ геж тир юкьван виш йисарал къведалди эцигзавай, амма дагъдин чкайра керпичдикай эцигнавай дараматар саки гьалтзавач. И дуьшуьшда фикирдиз цIахуррин Мишлеш хуьре авай ширваншагьрин тухумдай тир султан, шейх Амиран мавзолей къвезва. Ам геж тир юкьван виш йисарин гуьмбет я. Агълаба авай пIир мус ва ни эцигнатIа, ана кучукнавайди вуж ятIа, я чкадин, я патарив гвай маса хуьрерин агьалийриз малум туш.
Тажуб жедай кар я, архитектурадин ихьтин надир, къиметлу имарат илимдин литературада саки гьалтзавач. Агълабрин мавзолейдикай тек са Советрин девирдин археолог В.Г.Котович 1965-йисуз Дагъустанда кьиле тухвай археологиядин экспедициядин нетижаяр кьунвай макъалада куьрелди раханва. Къейд ийин хьи, и имарат Дагъустандин медениятдинни тарихдин ирсинин объектрин сиягьда ава, амма вучиз ятIани археологиядин гуьмбет яз къалурнава. Якъин жезвайвал, В.Г.Котовичалай кьулухъ Агълабрин сурара садани ахтармишунар кьиле тухванвач, амма вичин вахтунда археологди мавзолейдин гьакъиндай ахтармишунар тешкилун патал Дагъустандин архитектурадин гъавурда хъсандиз авай пешекарар желб авунин игьтияж авайди къейднай. Эпиграфистар желб авуникай алимди са гафни лагьанвачир. Керпичар эцигнавай къайда ва сурарин мулкарилай жагъанвай хъенчIин къапарин кIусар фикирда кьуна, В.Г.Котовича мавзолей XII-XIII виш йисариз талукьди яз къейдна. Амма, эцигнавай вахт тайинардайла, археологди объектдин архитектурадиз талукь эпиграфикадин рекъемар фикирда кьунач. Гьакъикъатда и имарат мус эцигнаватIа, араб чIалал авунвай кхьинрай ашкара жезва.
Агълабрин мавзолей адетдинди тушир кIалубдинди я. Адан къене къван галачир сурни ава. Къенепатан цларикай сана араб чIалал кхьинар авунвай къван тунва. Текст тамамдиз кIелиз хьанач. Чавай кIелиз хьайи кхьинрин таржума ихьтинди я: “Жедайди туш… Гьатта эгер…”. Кхьинрин кьетIенвили абур XIV-XV виш йисарилай геж тушиз авунвайдакай лугьузва. Мавзолейдин къенез гьахьзавай ракIарин вини кьил пуд пипIен кIалубдиз ухшар я ва адан кьилел араб чIалал кхьинар авунва. Текст пуд цIарцIикай ибарат я ва ам фикир желбдай хатIуналди кхьенва. И кхьинрай имарат нин сурал эцигнаватIа ва ам гуьгъуьнлай ни цIийикIа туьхкIуьр хъувунватIа, малум жезва. Текст эхирдай Къуръандин “Туба” сурадин са аятдай (9:120) къачунвай чIукуналди акьалтI жезва.
Таржума:
1) И сурун сагьибдин тIвар пир Далайчи я.
2) Сур цIийикIа туьхкIуьр хъувурди динэгьли студент (муджавир)
Бунийатан хва Ибрагьим я, Аллагь патал авунвай хъсан кар яз.
3) Гьакъикъатда, Аллагьди хъсан (диндар) крар ийизвайбурун суваб зяйи ийидач (квадардач)!
Адет тирвал, Дагъустанда мавзолеяр (пIирер) суфийрин, алимрин, диндар ксарин сурарал эцигзавай. Кхьинра персерин “пир” гаф хьуни (араб чIалал — “шейх”) инал кучукнавайди суфий тирди тестикьарзава. Чна “пир” гафунилай кьулухъ къвезвай “Далайчи” гаф кучукнавай касдин гьакъикъи тIвар ваъ, адаз ганвай тахаллус яз гьисабзава. Туьрк чIала “диленчи” гафунин мана “къекъвераг, санай масаниз физвайди (сиягьатчи)” я. Дагъустандин бязи халкьарин чIалара «далайчи» гафунихъ «шаир» мана ава. Пир Далайчидикай кхьинра маса делилар гьалтзавач. Арабри медресада ва я мискIинда чирвилер къачузвайдаз «муджавир» лугьузва. Дагъустандин эпиграфикада и гаф сифте яз гьалтзава. И гафуни гьакIни мискIиндиз килигзавай касни къалурзава. Лезги чIала ахьтиндаз “межевир” лугьузва. Бунийатан хва Ибрагьим мавзолей эцигай кас туш, мумкин я, ада цIийикIа туьхкIуьр хъувунин кIвалахриз пулдин такьатар чара авуна.
(КьатI ама)
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, профессор.
Мегьамедрашид Гьасанов,
ДГУ-дин востоковеденидин факультетдин декан
