Куьнни вири шагьидар я, гьуьрметлу газет кIелзавайбур, гьам газетрай, гьамни телевизордай, гьакI Интернетдайни, инсанрин сиверайни къвезвай ванер, агакьзавай хабарар эхиримжи вахтара гьа садбур я: чуьнуьхналда, миллионар чпин нефсиниз пуьркьналда, еке ришветар къачуналда, коррупционерар гзаф хьанвалда, флан ксар кьуналда, Москвадиз тухвана, силис кьазвалда, бязибур катнавалда, им гьеле сифте кьил я, мадни кьадайбур амалда ва икI мад. Им акI лагьай чIал жезва хьи, на лугьуди, вири республика, уьлкве коррупцияди акIажарнава, ада, хушраканди хьиз, виринра чил хранва, вири гьа чилина тунва, юзазни техъжез, вири гьерекатар шанкIаларнава. Им вучтин завал я 90-йисарилай инихъ атанвайди?! Им вучтин беябурчивал я?! Къайда-къанун, адалат — закон хуьнин карда дуьз чешне сифте чпи къалурна кIанзавай бязи губернаторри, министрри, республикайрин, крайрин, областрин бязи кьилери чпи тарашзава!
Чи чIала са хъсан суффикс ава: дар — жавабдар, ирсдар, аяндар, илгьамдар, хабардар ва икI мад. Эхиримжи вахтара урус чIалан гафар чи чIалай чукуриз алахънавай чIалан “устадри” — бязи “реформаторри” а суффикс гьи гафунихъ хьайитIани гилигзава. Месела, ихьтин гафар теклифзава: кIвалахдар (работник), къилихдар (воспитатель), дармандар (аптекарь), кIарасдар — харат устIар, палчухдар — керпичар атIудайди ва икI мад. Ихьтин ва маса гафар чи чIала бажагьат кьабулда. Амма, ибурулай чешне къачуна, яраб ихьтин гафар кьабулдатIа: тарашдар, чапхундар, нефсдар, азгъундар ва масабур? Дугъриданни, гьа ихьтинбур гзаф хьанва. Абур чал гьар са камуна гьалтзава: аялрин бахчайра, больницайра, госидарайра, судра, прокуратурайра, мектебра, вузра — виринра. Б.Лесняка лагьайвал, ришвет, даш-баш общественный алакъайрин механизмда чархарин гигинив гуьцIдай ягъдиз, мелгьямдиз (мазь) элкъвенва! Эхь, таганмаз, санани сакIани ви кIвалах, дерди туькIуьрзавач. Вучиз? Чилер-цавар сарарив кьаз кIанзавай къати нефсер ахцIун тийизмайбурун сан лап гзаф хьанва. Абур далдамралди кьаз жедач, кьетIивал, адалат, закон, къанундал амал авун герек я, эхь, са кьадар зегьметни чIугуна кIанда. И йикъара чаз и кар аквазвай хьтинди я: са кьадар ксар кьунва. И кар давамардайдакай, маса чкайрани ийидайдакай лугьузва. Жергеяр чIурубурукай михьун гьамиша авуна кIанзавай кIвалах я. Гьукумдивни гьамиша гьа садбур яргъалди тунни дуьз туш: абуру чIварахар деринриз язава, къваларивни гьа чеб хьтинбур гзаф кIватIзава, туьретмишзава. Абурун арадани халкьдихъ галай дуьзгуьн инсанриз чка амукьзавач. Гьавайда лугьузвайди туш: виридалайни хаталу наркотик власть я — ада датIана кьадар (доза) артухарун истемишда. Бес халкь кесибризни девлетлуйриз вучиз пай жезвайди я: садбурун гъиле миллионар, миллиардар (гьакI автоматарни къизилдин тапанчияр) гьатзава, садбуруз къвезвай гьа кепекарни вахтунда гузвач, ЖКХ-дин буржаризни акъакьзавач. Яни садбурун япарихъ — къизил, гзафбурун япарихъ яргъи шуькIуь кинияр (куьрелди лапша)!
Де фикир це, юлдашар. Уьлкведин экономика вилик тухвана кIанзавай чIехи министр Улюкаеваз вуч бес жезвачир?! Экономика вилик тухвана кIандай чкадал коррупция вилик тухуз хьана — къул чIугунай гъваш миллионар!
Сахалиндин губернатор А.Хорошавин писдаказ яшамиш жезвайни? КIамай кьван къизил балугъдин куьр! Са шумуд лап багьа машин, лап багьа сятерин кIватIал! Гзаф къашарин ручка! Ваъ, ибурни адаз тIимил акуна. Ингье, 13 йис кар гана, ацукьарнава, чилер, кIватIнавай пулар, дворецарни къахкъудзава.
Приморский крайдин губернатор Белых Никитадиз тIимил мажиб къвезвайни? Ингье, чинай кьуна, Москвадиз тухванвайбур бес писдаказ яшамиш жезвайни? Адалат, къанун хвена кIанзавай кьилевайбур чеб икI эгечIайла, бес амайбуру вуч хъийида? Халкьдин язух тушни?
Вучиз коррупцияди цуьк акъудзава? За гьисабзавайвал, политический къурулуш тахсирлу я, са идеяни, идеални амач, хъсан чешне аквазмач, халкьдин арада дуьзгуьн тербия гунин кIвалах тухузвач. Центральный телевиденидай гузвай гзаф передачайри инсанар, иллаки жегьил-жаванар чIуру рекье гьатунал гъизва. “Демократия” лагьайла, — им гъиляй къведай вуч хьайитIани ая, гьар гьи жуьреда хьайитIани тараша, чапхуна, девлетлу хьухь лагьай чIал туш эхир. Къудратлу чIехи уьлкве чукIуруни, гъиляй къведай гьар вуч хьайитIани авун гегьенш хьуни, тахсиркаррив, ришветбазрив къвезвай жаза агакь тавуни обществодин марифатдинни ахлакьдин бинеяр къарсатмишунал гъана. Инал Франциядин социалист (1772-1837) Шарль Фурьеди лагьай гафар рикIел хквезва. Девлетлуйринни кесибрин арада авай фаркь, дагьар мадни дерин хьун фикирда аваз, ада кхьенай: “Ни бязибуруз артуханвилер (привилегии) тешкилзаватIа, гузватIа, гьада революцияр къазанмишда (пожинать)”. Чина лагьайтIа, ингье а дагьар йисалай-суз дерин, гегьенш жезва — кесибар — мадни кесиб, девлетлуяр мадни девлетлу хьун аквазва чаз. Ришветбазвили, коррупцияди тамам империяр чукIунал гъайи мисалар тарихда садни кьвед авач.
Инал Хиневи Зейнабан ихьтин цIарарни гъун кутугнава:
КIарасдик хьиз, акатна квак,
Амач гила я дуьз, я пак.
КукIуцIулрал аламач рак,
Пачагьлугъ чи кур авуна…
Вири ресурсар булвилелди авай уьлкве яз, вучиз Россияда девлетлуяр мадни девлетлу, кесибар мадни кесиб жезва? Намуслу зегьметдиз къимет амач, инсанар зегьметдивай къакъуднава. Бязибуруз виш агъзурралди, миллионралди мажибар гузва, кIвалахзавай жергедин кесибдиз — 8-15 агъзур манат. Гьикьван газ, нафт, тахта-шалман, техил ва маса шейэр къецепатан уьлквейриз маса гузва! Къазанжийрикай бес халкьдал вуч ацалтзава? Олигархрин жибинриз, счетриз лагьайтIа, миллионар, миллиардар физва!
Къадим Грецияда Диоген (чи эрадал къведалди 404-323-йисар) лугьудай са философ хьаналда. Халкьдин кесиб къатарихъ галаз санал амни агъавалзавай гьахъсуз къурулушдиз акси тир. Са сеферда адаз девлетлу афинвиди вичин кIвализ мугьманвиле атун теклифналда. Философди и теклиф кьабулна ва фена. А касдиз авай кьван зурба девлетри тажубарай машгьур философ яргъалди кисна акъвазна, ахпа садлагьана кIвалин иесидин суфатдиз тфу гана. Девлетлудаз, гьелбетда, хъел атана, ам ажугълу хьана. Диогена адаз лагьана:
— Ина, ви кIвале, акьван хъсанзава, гуьзелзава хьи, ви чинилай гъейри, тфу вегьедай, гадардай маса кутугай чка заз ина жагъанач!..
Баянар гун герек къвезвани? Кьведакай сад: я гила бязибурун еке девлетар гьакъикъибур (яни хсуси зегьметдалди къазанмишнавайбур) туш, я алай вахтунда халисан философар амач…
Гьакимриз кIан, къаст хьайитIа, коррупциядихъ галаз женг чIугваз жезвайди я. Са мисал. Са сеферда И.В.Сталин Бакудиз атаналда. Азербайжандин Компартиядин 1-секретарь М.Багъиров ВКП(б)-дин ЦК-дин членни тир. Бакуда вири партактив кIватI хьанвай чкадал И.Сталина лагьаналда: “Ришветбазвилин ва ина кIватI хьанвай кьван вири месэлаяр гьялун патал халис коммунистар кIанда!” Багъирова тажубвалда: “ГьикI, юл. Сталин, бес зун, чун халис коммунистар тушни?!” И.Сталина инал са куьтIни авунач. Хкведа Багъирован кIвализ. Акурвал, ана вири къапар, тIурар ва маса шейэрни къизилдинбур я, нур гуз акъвазнава. Сталин тажуб хьана, килигна-килигна, са кьас фуни сивиз тухун тавуна, ада лугьуда: “Багъирован дачадиз фена, тIебиатдал тIуьнар авуртIа, хъсан тушни?” Багъирова шадвалда: “Буюр, юлдаш Сталин!” ФейитIа, анани вири къизил, гимиш, хрусталь, багьа къашар — алмасар… И кар акур Сталина жузада:
— Юл.Багъиров, вун вуч кас я?
— Азербайжандин КП-дин ЦК-дин 1-секретарь.
— Яни вири республикадин чIехиди? Ина вири гьакIни види я. Бес икьван девлет вири санал ви кIвалени дачада вучиз кIватIнава? Бес за гьавиляй лагьаначирни: ина авай кьван месэлаяр гьялун патал халис коммунистар кIанзава…
Са кьас фуни тIуьн тавуна, къарагъ хъувуналдай И.Сталин. Москвадиз хтана, М.Багъирован месэла гьасятда гьялнай лугьуда. Регьберар гьа ихьтинбур кIанда.
В.Путинани, В.Васильевани коррупциядихъ галаз женг башламиш авунва. Халкьдиз кIанзавайдини гьа и кар, къайда-низам, адалат-къанун, яшайиш хъсан хьун я. Ришветбазрикай рахадайла, садра Президентди, юкьван асирра хьиз, даш-баш къачузвай а гъилер атIуникай лагьаналдай. Им зарафат тиртIани, Владимир шегьердай тир са бубадини хци В.Путиназ нажах пишкешун кьетIналдай. Адални кхьеналдай: “Коррупциядихъ галаз женг чIугун патал”.
Къуй хциди хьурай а “нажах”, терг хьурай чи уьлкведа вири чIуру крар, адалатсузвал, къанунсузвал, гьахъсузвал. Къуй халкьди азаддиз нефес къачурай!
Шихмурад Шихмурадов
