Азербайжандин халкьдин шаир Самед Вургъуна Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманаз шиир бахшнай:
Шадзава чун Сулеймана —
ЧIарар рехи ашукьди,
Билбилди хьиз мани лугьуз,
Заманадиз талукь тир…
Шиир гьакI тIвар паталди теснифзавайди туш. Яратмишунрин чагъиндавай йисара Самед Вургъун Сулейманан поэзиядихъ галаз таниш тир ва XX асирдин Гомеран чIалар гьейранвилелди кIелдай. Кавказдин шаирриз-делегатриз 1934-йисуз Москвада кьиле фейи СССР-дин писателрин I Съезддал шадвилин гьалара гуьруьшмиш хьун кьисмет хьанай.
С.Вургъунан “Мугъан” тIвар алай машгьур поэмадин “Кьуд лагьай мани” чIехи шаирдинни дагъустанви лезги чубандин арада Мугъан чуьлда кьиле фейи ихтилатдикай я. Кумада чубанди гайи нек хъвайи Самеда адавай хабар кьазва:
— Вуж я вун, гьинай я? Рахух, я чубан!
— Дагъустан уьлкведай лезги са стха!
Чи къишлах чка я къадимдай Мугъан,
Чун — адаз кIаниди, амни — чаз арха.
— Лап хъсан, вуч гуда и къишлахди квез?
ТахьайтIа, садакай кьве гьайван жедан?
Хъуьрезва а чубан вучиз ятIани,
Жавабни гьазур тир фадлай адан:
— Мугъан Мугъан хьайитIа, садакай пуд жеда,
Мугъан тIурфан хьайитIа, пудни пуч жеда…
Къуьнерихъ япунжи галай кьакьан буйдин яшлу, амма дирибаш чубандин камаллу гафари Самед Вургъун гьейранарзава. Шаир кьве гафуналди са дастан туькIуьрай лезги серкердин фагьумдал мягьтел жезва.
Дагъустанви шаир Расул Гьамзатован ва Самед Вургъунан дуствилин алакъайрикай гегьенш суьгьбет ийиз жеда. Зи рикIел хъсандиз алама: 1997-йисан гатфарин кьилера Бакуда Самед Вургъунан 90 йисан юбилейдиз дуьньядин гьар са патай тIвар-ван авай чIехи сеняткарар атанвай. Абурун арада Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатовни авай. Гурлу капаралди къаршиламишай шаир Расула вичин нубатда лагьанай:
— Самед Вургъун асул халкьдин шаир тир. Чунни иниз ада эверна атанвайди я. Самед чи медениятдин ва эдебиятдин кьил цавув агакьзавай Казбек, Эльбрус, Шагьдагъ хьтин кукIуш я. Дуьньяда Самед Вургъунан тIвар Назим Гьикмет, Пабло Неруда, Луи Арагон, Александр Твардовский, Николай Тихонов хьтин ва маса тIварарихъ галаз са жергеда кьазва. Ам зи муаллим, дуст ва буба яз амукьзава. Дуьньядиз Физули, Хагани, Жафер Жаббарли, Cамед Вургъун хьтин шаирар бахш авур халкьдиз айиб атун мумкин туш. Яшамишрай Азербайжандин шаир Самед Вургъун!
Дагъустандин халкьдин артист, шаир ва композитор Асеф Мегьмана вичин “Самед” ва “Жейран” шиирар С.Вургъуназ бахшнавайбур я. Абур кIелдайбурув агакьнава. “Азербайжандин шаиррикай зи гзаф рикI алайди Самед Вургъун я. Ам КцIар райондай СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкягъайвиляй, лезги патара гзаф хьайи, лезги халкьдикай хейлин хуш гафар кхьей асул шаир я”, — Асефан гафар я ибур.
Дагъларин уьлкведин чIехи шаирри — Шагь-Эмир Мурадова, Юсуп Хаппалаева, Анвар Аджиева чпин рикIел хкунра, яратмишунра Самед Вургъунан рекьин тийидай поэзиядиз, жавагьирар хьтин чIалариз зурба къимет ганва ва ам заманадин машгьур шаир яз гьисабзава. Абур А.Фадееван и гафарик шерик я: “Вуч хъсан я хьи, дуьньяда Самед Вургъун ава”.
Дербент шегьердин гьи патахъ килигайтIани, къадим сурар аквада. АкI жеда ваз, сурарин майдан шегьердилай чIехиди хьиз. Ина сурар саки къванерин рук я. Агъзурралди сурун кьилин къванер, хенжелар хьиз, чиликай хкатнава.
Нарын-къеле Дербентдин кьилел алукIнавай къванцин бармакдиз ухшар я. Низ чида, и къеле патал кьиле фейи дявейра гьикьван инсанар къирмиш хьанатIа, гьикьван ивияр авахьнатIа, гьикьван игит рухвайрин эхир хьанатIа.
Къирхляр лугьудай куьгьне сурара зияратчияр дерин гъам-хажалатди кьада. “Дербент хьтин гъамлу шегьер чидач заз” — Самед Вургъуна белки гьавиляй кхьенайтIа вичин са шиирда?
Къейд ийин хьи, С.Вургъунан уьмуьрдин юлдаш Хавер ханум (шикилда) Дербентдай я. Абурун веледар тир Юсиф ва Вакъиф Самедугълийри “Азербайжандин халкьдин писателар” хьтин чIехи тIварар къачунва. Самед Вургъуна хизанни галаз шумудра и къадим шегьерда къавум-къардашрин мярекатра иштиракнатIа, Дербентдин кьуьзуьбуруз чида.
Самед Вургъунан “Вакъиф”, “Ханлар”, “Фергьад ва Ширин” пьесаяр Дербентда Азербайжандин госдрамтеатрди сегьнедал эцигна. Тамашачийри абур гьамиша гурлу капар ягъуналди къаршиламишда.
Дагъустандин мублагь гьава, такабурлу Шалбуз, гурлу Самур, рикIер михьи инсанар Самедаз гзаф кIани тир. Иллаки баркаван Самур вацIун къерехар шаирдин рикI алай чкаяр тир. Самур ва Самед — ибур туькIвей гафарни я эхир. Самеда, гъуьрчяй хкведайла, ширин-ширин “Лезгидин руш” шиир кIелдай:
Самур вацIун а патаз вун
ЭкъечIдайла, хкатна цен.
Ашукь хьайи шагьварди хуш
Ви хъуькъвериз гана темен.
Акъатна вун къерехдизни,
Жейранди хьиз заз килигна.
Я зун, я вун раханачир,
Суьгьбет хьанач гьич илигна.
С.Вургъуна 1939-йисуз кхьей 16 куплетдин “Самур вацI” шиирни кIелзавайбуруз рикIивай бегенмиш эсер я. Шиирда, Дагъустандай кьил къачуна, Апшерондиз авахьзавай, жейранрин, туртуррин, ачкаррин, леглегрин, къацу кIамарин, серин тамарин мескен тир, кьураматдин накьвар гуьлчимендиз элкъуьрзавай лезги вацIун гуьркем къамат устадвилелди ачухнава:
Варцар, йисар илгьам къачуз и вижевай гуьзелдай,
Са тамаша хьайиди я адан къамат эфзелдай.
Къе зун тушни, Самур вацIун лап къерехда акъвазна,
И гуьзелдиз жуван рикIяй чIехи дастан кхьизвай.
Самур вацIу салам гузва чи хайи тир эллериз,
Вичин ядни, са шуьрбет хьиз, ада пайиз чуьллериз…
Эхь, халкьдин шаир Самед Вургъуна Самур вацIун кьве патани инсанрин рикIера чIехи гуьмбет эцигна. Дуствал ва стхавал вине тур, дидедиз хьайидалай инихъ 115 йис тамам жезвай шаир Самед Вургъун, шаксуз, гьамиша чи руьгьда играми инсан яз амукьда.
Гьасан Хасиев, шаир
