(Эвел — 14-нумрада)
Бязи тарихчийри вилик девирра Кьиблепатан Дагъустандин мулкарал хьайи хашпара диндал амалзавай тайифаяр эрменияр яз гьисабзава. Гьатта Гияр шегьердин патарив яшамиш хьайи сеняткаррин арадани эрменияр авай лугьузвайбурни ава. Чи фикирдалди, абур чпин арада хашпара диндин кьетIенвилер хуьз алакьай чкадин халкьарикай я. Кьиблепатан Дагъустанда хашпара диндин гзаф кьадар гелер хьуни чун ихьтин фикирдал гъизва. Дуьшуьшдай дагъдин чкайриз акъатай эрменийрин куьчери дестейрилай чи мулкара хашпара диндин икьван гелер таз бажагьат алакьда. Идалай гъейри, Советрин девирда Гиярдин харапIаяр ахтармишай тарихчийри къейдзавайвал, хашпара диндал амалзавайбур кIеледин къенепата авай женгчияр тир: кIеледин патарив гвай саки вири сурар хашпарайрин диндиз хасбур я. Археологиядин ахтармишунри и крарайни тамамдиз кьил акъудиз куьмекдай.
Къати марфар къуникди дуьздал акъатзавай сурари Гиярда са шумуд асирда аваз хьайи хашпарайрин дурумлу культурадин гьакъиндай шагьидвалзава. Кучукунар са шумуд къатуникай ибарат я, яни гьа са чкадал сад-садан винел са шумуд кас кучукнава. Гиярдин мулкарал хашпара диндикай хабар гузвай са имаратни аламач. Аквар гьаларай, абур сельджукри, ширваншагьрин, Надир шагьдин кьушунри гьужумай девирра михьиз терг хьана.
Гьа икI, Гияр шегьердин-кIеледин патарив чатун, хъенчIин къапарин, пурарардай, храдай ва маса устIаррин, сеняткаррин тухумар, савдагарар тир чувудар яшамиш жезвай. Абур кIеледин къенепатаз ахъайзавачир. КIеледа яшамиш жезвай женгчийри лагьайтIа, абурухъ галаз анжах алишверишдин алакъаяр хуьзвай. Абурун арада маса са жуьредин алакъани (эвленмиш хьун, мукьва-кьиливилин) авачир.
Гияр шегьер-кIеле археологар патал гзаф итижлу чка я. Ам гегьенш мулкар авай халис античный девирдин дяведин шегьердиз ухшар тир. Иллаки шегьердин къайдада туь-кIуьрнавай кIеледин къенепад, анин яшайиш, шегьер хъвадай целди таъминарун патал Киткен булахдин чешмедилай (ам кIеледивай 6 километрдин яргъа авай) яд гъизвай куьгьне гунгар тарихчияр патал генани марагълу я. Фикир гайила, Гияр элкъвена душманрикай хуьдай кьакьан цлар алай, вичин культура, къанунар, къайдаяр авай дяведин шегьер тир.
Цларин гьяркьуьвиликай кьилди рахун кутугнава. Цларин винел са шумуд чкадал гьужумрикай хуьдай махсус минараяр (башня) алай. Гияр хьтин шегьер-кIеле гьалкъада турла, женгина артуханвал кIеледин къенепата авайбурун пата жезвай. Садлагьана кIеле къачудай мумкинвал авачир, къенепатаз гьахьун душман патал акьалтIай четин имтигьандиз элкъвезвай. Гьавиляй чапхунчийриз амукьзавайди кIеледин къенепата авайбурун къуватар зайиф хьун вилив хуьн тир. Гагь-гагь душман шегьердик инлай-анлай цIай кутаз алахъзавай, амма и карди рази жедай нетижа гъизвачир.
Къейдна кIанда, Гиярдихъ шегьер гьалкъада гьатай дуьшуьшра геждалди дурум гун патал бес кьадар недай-хъвадай суьрсет авай. Гиярдикай чкадин агьалийрин арада гзаф риваятар ама. Абурукай сада лугьузвайвал, Надир шагьди Гияр къачурдалай кьулухъ адан вах Сария шегьердин къенепата авай кIеледин имаратда (цитадель) яшамиш хьана. Эгер риваятди агакьарзавай малуматар гьакъикъатдихъ галаз кьазвайбур ятIа, шегьердихъ элкъвена эцигнавай мягькем ва кьакьан цларилай гъейри, къенепатайни душманрикай хуьдай кьвед лагьай сенгерар авай.
Гиярдин жемиятдин къурулуш Грециядин дяведин шегьеррин, кьилди къачуртIа, Спартадин къурулушдиз ухшар я. Чна алатай нумрада хабар гайивал, шегьердин къенепата авайбур асул гьисабдай женгчияр тир ва абур дяведин месэлайрал машгъул жезвай. Сеняткарар, суьрсет гьасилзавай лежберар, савдагарар къецепата кIеледин цларин патарив яшамиш жезвай.
Юкьван виш йисара Гиярдин кIеледихъ, аскеррин кьадардал гьалтайла, са шумуд сеферда артух кьушунриз акси акъваздай къуват авай. Ягъийрин гьужумриз лайихлудаказ жаваб гунин карда магьирдаказ туькIуьрнавай сенгерри кьетIен чка кьазвай. Амма гьар са кардихъ, гьерекатдихъ часпар ава. Гьужумнавай кьушунрин кьадар лап екеди тир дуьшуьшра кIеле гьакъикъатдани хаталувилик акатзавай. Чапхунчийрин кьушунрик жуьреба-жуьре тайифайрин векилар, пулдихъ кьунвай женгчиярни квай. Кьушунрин кьилевайбуру абурун кьисметдикай са артух фикирзавачир. Юкьван виш йисарин чапхунчиди сад лагьай чкадал дяведин макьсад эцигзавай ва адав агакьун патал вири рекьерикай менфят къачузвай. Эгер сад лагьай сеферда къачуз хьаначтIа, чапхунчи элкъвена хъфизвай ва кьвед лагьай сеферда цIийи кьушунар галаз хквезвай.
Тарихдин чинрай якъин жезвайвал, Гиярдин гьалкъадикай ва ам терг авуникай кхьинрин чешмейра гьатнавай сифтегьан чешмеяр V асирдин сасанидрихъ галаз алакъалу я. А чIавуз сасанидрин кьушунри шегьер-кIеле чилихъ галаз сад авунай. Гияр гьалкъада туникай ва гуьгъуьнлай барбатIуникай делилар гьатнавай чи йикъарал агакьнавай маса чешме туьркверихъ-сельджукрихъ галаз алакъалу я. XV асирда сельджукрин гьужумрикди Гияр ва адан патарив яшамиш жезвай тайифаяр телеф хьанай. 200-250 йисан къене туьркверихъ-сельджукрихъ, ширваншагьрихъ галаз женгер тухуз, кIеле са шумуд сеферда эхциг хъувунай. Сельджукар гзаф хаталу душманар тир. Абуру чпин хурук акатай кIелеяр, шегьерар, хуьрер тарашзавай, барбатIзавай. Маса чапхунчийрив гекъигайла, сельджукрихъ тешкиллувал авай. Идалайни гъейри, абурун кьушунрин кьадарни гзаф тир ва чпин вилик тIем акакьдай, тайин макьсадар эцигзавай. Абурун са кьушун муькуь кьушунди эвеззавай. Сельджукрилай кьулухъ са затIни амукьзавачир.
(КьатI ама)
Шерибан Пашаева, тарихчи
