Къадим девирра чи йикъара Кьурагьрин хуьр алай чкадилай винидихъ Гияр тIвар алай шегьер-кIеле экIя хьанвай. Исятда анаг харапIайриз элкъвенва. Гьисабзавайвал, Гияр арадал гъайидалай инихъ 2000-2500 йис алатнава. И сур шегьердин агьалийри мажусийрин бязи кьетIенвилер кумай хашпара диндал амалзавай. Гиярдин тарихдин къадим девир ахтармишнавач, я археологиядин кIвалахарни кьиле тухванвач. Къенин юкъуз чахъ Гиярдин тарихдин анжах юкьван виш йисарин девирдикай хабар гузвай малуматар, делилар ава.
Юкьван виш йисара ва адалай кьулухъ Гиярдин агьалияр дагъвияр-женгчияр тир, чебни датIана кIеледа яшамиш жезвай. Абур лезгийрин чIехи бубаяр тир. Куьчерийрин ва маса чапхунчийрин гьужумар себеб яз, чкадин агьалияр, гьа жергедай яз лежберарни, гьамиша дяведиз гьазур уьмуьр тухуниз мажбур хьанвай. Гьавиляй лезгийрин дегь девиррин дагъдин саки вири хуьрер душманрикай, гьужумрикай хуьн патал мягькемарнавай кIелейриз ухшар тир. Хуьрер рехъ-хвал авачир кьакьан чкайра кутазвай. Бязи хуьрерин мулкарал дяведин кIелеяр эцигнавай ва анра женгчияр яшамиш жезвай. Амай агьалийри лагьайтIа, абур хуьзвай. Гиярдин дуьшуьшда гьисабзавайвал, ина сифте дагъвияр-женгчияр авай кIеле пайда хьана. Гуьгъуьнлай душманрин гьужумрикай хуьнин макьсаддалди кIеледиз мукьва мулкариз адетдин инсанар (лежберар) куьч хьана. А девирра кIеледин ва адан патарив яшамиш жезвай инсанрин арада тайин тир икьрарарни аваз хьун мумкин тир.
Виликдай лезгийрин адетдин жемиятда анжах дяведин крарал машгъул тир женгчийрикай ибарат дестеяр авай. Герек чIавуз и дестейри чкадин агьалияр ягъийрин гьужумрикай хуьзвай. Хаталувал акунмазди, дяведин кIелейри 200-далай агъзурдав агакьдалди яракьралди таъминарнавай атлуяр вилик акъудзавай. Къейд ийин хьи, атлуйрин кьадар кIеледин кьадардилай аслу тир. Ихьтин кIеледин патарив чпин хизанарни галаз лежберар, жуьреба-жуьре сеняткарар яшамиш жезвай. Абуру я женгчияр хуьзвай (яни недай-хъвадай суьрсетдалди таъминарзавай), я кIеледихъ галаз икьрардин бинедаллаз алакъа хуьзвай.
Гияр топонимдин гьакъиндай профессор Ражидин Гьайдарова раиж авур фикирдалди, ам лезгийрин къадим «гияр» гафунилай (гиярар – гъилин устIарвал квай сеняткарар (ремесленники) арадал атанва. Кьакьан дагълух чкада гьялдай чилин мулк авачир, гьавиляй чкадин агьалияр асул гьисабдай сеняткарвилел машгъул жезвай. Чилел зегьмет чIугвазвайбурун кьадар лап тIимил тир. Бязи тарихчийри тестикьарзавайвал, и къадим шегьерда мажусийрин вахтара мублагьвилин “Яр” тIвар алай гъуцраз икрамзавай. Абурун фикирдалди, Гияр топонимдин бине дегь девирра яшамиш хьайи лезгийрин мублагьвилин гъуцран “Яр” тIварцIихъ галаз алакъада ава. Краевед Тажудин Исаевани гьа икI гьисабзава.
Сеняткарри кIеледин патарив чпин устIарханайра яшайишда герек къвезвай затIар расзавай, савдагарри абур маса гузвай. Алверчияр асул гьисабдай дагъдин чувудар тир. Лезгияр а вахтара алишверишдал машгъул жезвачир, абуру и кеспи дагъвийриз кутуг тавунвайди яз гьисабзавай. Нетижада лезги хуьрера арачияр-савдагарар тир чувудар пайда жезвай, абуру сеняткарривай жуьреба-жуьре затIар маса къачузвай ва малдарвилин, чилел гьасилзавай суьрсетдихъ дегишзавай. Женгчийри гьар са затI пулдихъ маса къачузвай. Сеняткарри чеб хуьнин шартIуналди, мумкин я, абуруз (женгчийриз) герек затI-матI гьавая гузвай. Чапхунчийри шегьерар-кIелеяр элкъуьрна кьурла, сифте нубатда зарар жезвайбур сентякарар (гиярар) тир, абурун кIвалер ва устIарханаяр тарашзавай. КIеледин патарив яшамиш жезвай агьалияр гьа са вахтунда кьилин кIеле хуьзвай къалхан хьизни тир. Абуру кIеледа авай женгчийриз дяведиз хъсандиз гьазурвал аквадай вахт, мумкинвал гузвай. Нетижада кIеледин къуватри чапхунчияр кьулухъди хъфиниз мажбурзавай. А вахтара жемиятдиз алакъайрин ихьтин къайда (сада сад хуьдай, сада масадаз куьмек гудай) лап герек тир.
Лагьана кIанда, ихтилат физвай девирда лезгийрин саки гьар са хуьруьхъ хсуси кIеле авай. Авачирбуру кIелеяр авай хуьрерихъ галаз икьрарар кутIунзавай. Хуьрер душманрикай хуьн патал туькIуьрнавай къурулуш (оборонительная система) тамамди тир. Лезгистандин харапIайриз элкъвенвай хуьрерин архитектурадин кьетIенвилер ахтармишайла, якъин жезвайвал, эцигунра сад лагьай чкадал чапхунчийрикай хуьдай сенгер, даях алай. Идалайни гъейри, хуьрера хкажзавай гьар са имарат, гьар са цал виликамаз гьазурнавай план фикирда кьуна эцигзавай. Гьавиляй лезги хуьрерин сенгерар кукIварун ягъияр патал четин имтигьан тир. Абурал гъалибвал къачун, муьтIуьгъарун мадни четин тир. Ихьтин хуьрер душманди геждалди гьалкъада твазвай. Женгинин нетижа гьакIни дяведа иштиракзавай аскеррин кьадардилай аслу тир.
Гияр тIвар алай шегьердай-кIеледай Кьурагь вацIал кьван чилин кIаникай махсус рекьер туькIуьрнавай. Абурун яргъивал са километрдилай гзаф тир. Бязи ахтармишунар кьиле тухванвайбуру шагьидвалзавайвал, абурукай бязибур чи йикъарани саламатдиз ама. Профессор Р.Гьайдарова кхьизвайвал, Гиярдин тарих арадал хкиз алахъайбуру гьисабзавайвал, кIеледиз мукьва яшамиш жезвай сеняткаррин арада жуьреба-жуьре миллетрин векилар авай. Гьатта — хашпара диндиз икрамзавайбурни. Эгер Гияр шегьер хьайи чкайра археологиядин ахтармишунар кьиле тухвайтIа, кIеледин тарих мадни дериндай чирайтIа, Кавказдин албанар арандай дагълариз куьч хьунин жигьетдай авай шак алай месэлайрайни кьил акъудиз хьун мумкин я.
(КьатI ама)
Шерибан Пашаева, тарихчи
