И веревирдер кхьиниз зун жув шагьид хьайи са ва­къиади мажбурна. Суьгь­бетар авунал машгъул хьанвай, са яшариз акъатнавай кьве дишегьлиди, “Чи девирда итимар амани?” лугьуз, гьайифар  чIугвазвай.

Дугъриданни, дидевилин, бадевилин яшариз акъатнавай дишегьлийри чи итимрикай (гадайрикай, рухвайрикай, хизан кутуна, хвена кIанибурукай) “абур амани?” вучиз лугьузвайди ятIа? Инал зи ри­кIел халкьдин мисалар хтана: “Бармак алай кьван вирибур итимар туш”, “Спелар ту­налди, итимар жедач!..”

Гьа са вахтунда бязи дишегьлийрикай ван къведа: “Кьилел бармак алайди!”, “Бармакдик квай шал!” ва икI мадни.

Суал къвезва: итим вуж я? Биологиядин кьетIенвилерин жигьетдай итимар низ лугьуз­ватIа, чаз чида. Эркекар я лугьуда куьне. Ам­ма винидихъ гъанвай мисалрай аквазвайвал, “Итим я ам!” лугьун патал са эркеквал тIимил я. “Итим” гафуник, “эркек” гафунилай башкъа, маса манаяр кутазва. Ша чна шаир Расул Гьамзатован шиирдиз яб гун:

Даим хъуьрез ина-ана,

Жагъуриз са себеб — багьна, —

Итим яни ам?

Садра кьванни такурди тур,

Таб тагайди крариз кур, —

Итим яни ам?

Акурвалди са цIару пехъ,

Квадардайди вичин дуьз рехъ, —

Итим яни ам?

Гьазурди чав вугуз уьзенг,

Масани гуз гьанал чи женг, —

Итим яни ам?

Гьар акатай чкада хъваз,

Амукьдайди жугъунар кьаз, —

Итим яни ам?

Виш йисара хьана рекье,

Бубадин кIвал текъвез рикIел, —

Итим яни ам?

Рахазвай хьиз къалуз рикIяй,

Дуьз кар ерли такур вичяй, —

Итим яни ам?

Гаф гуда ваз — михьи гьулдан,

Гьа — гьанал ви яда дабан, —

Итим яни ам?

Шиирдин вири цIарар инал гъанвач.

Амма гьа гъанвай цIарарайни аквазвайвал, шаирди итимвилин дережайриз гзаф терефрихъай къимет ганва. Вирибурун (гьелбетда, итимар яз гьиссзавайбурун) кьилерив ван ийиз тазва.

Бязибуру итимвилин асул лишан чпин чIе­хи гъутар яз гьисабда. ЧIехи кьил, марифат­ хьуникай фикирдач. Масада итимвал вичин папаз тIуькь гун, жезмай кьван ам усаларун яз  гьисабда. Бязибуруз арвадбазвал, ашнабазвал итимвал хьиз аквада…

Амма Ватан, инсаният саламатдиз хуьз ала­кьайбур, къени, гьа вири имтигьанрай экъе­­чIиз, гележег  хуьзвайбур гьакъикъи итимар тирди рикIелни гъизвач. Халисан итим, хуруз гъуд ягъиз, зун итим я лугьуз, гьарайиз­, датIана кимерикни серинрик жедач.  Межлисдин,  мелен кьиле акъвазна, кар вилик тухуз алакьзавайди итим тирдал шак алач.

Итим я лугьуз, сиви датIана  харчивалзавайди бес итим яни?  Магьледа, хуьре, яргъа­рани вичел ихтибар ийиз тежезвай лутудизни гьарамчидиз итим лугьун дуьз жедани? Алкашарни наркоманар, къумарбазар… гьикьван гьалтзава!

Аквазвайвал, “итим” гафуни (тIварцIи) инсандивай марифатлувилинни къанажагълувилин, инсанвилинни хъсанвилин, ватандашвилинни архавилин кьетIен ерияр, дережаяр истемишзава.

Алатай йисан “АиФ” газетдин 23-нумрада СССР-дин халкьдин артистка Людмила Чурсинади ганвай интервьюда итимвиликайни къенин аямдин жегьилрикай ихтилатзава. “Къенин аямда ЧIехи Гъалибвал къачур аскеррин руьгьдинни марифатдин гьакъиндай хуш гафар гзаф лугьузва. Амма гилан жегьил­рикай рахадайла, папари талгьана туш: “Итимар гила амач!” — журналистдин и гафариз баян гуналди, чIехи артисткади лугьузва: “Бес гьикI лугьуда, эгер гилан аямдин итимрикай гзафбур, кар — себеб лугьун тийиз, датIана векъивалдай, сивяй чIуру, чиркин гафар чкIизвайбур ятIа? Гьа са чIавуз, чеб ити­мар тирди субутдалди, гьасятда буш жедай усалар ятIа?”

Харчивилини усалвили итимвал рекьизва дишегьлидин вилера. Иридра чIехи, багьа бармакар алукIайтIани, къалин яргъи спелар туртIани, кьулак яргъи гапурар кутуртIа­ни, гъейрат, намус квачиз, явакьанвалзавай усал затI итим хьиз аквадач. Туш ам итим!..

Артисткади къейдзавайвал, чи шегьерра, къулай шартIара, кьил хуьзвайбурулай хуьрерин четин шартIара уьмуьр тухузвайбурухъ итимвал артух авайди аквада…

Ваъ, хуьре зегьмет чIугваз, хизан хуьзвай­даз йифен клубрикайни наркотикрикай, ичкидикай фикирдай вахт амукьдач. Вучиз ла­гьай­тIа, адаз чизва вич буба, хизандин кьил тир­ди, вичиз хизан, кIвал, магьле, хуьр килиг­завайди… Вичелай парабурун гьал-агьвал аслу тирди… И жавабдарвилин гьисс кумай кьван итимдихъ итимвал амукьда…

Амма хуьрерани алай вахтунда, кIвални, мални, аялни, яшлубурни папал вегьена, чеб ина-ана сиягь хьанвай бузукьар тIимил авани?­

Аквар гьаларай, итимвал вич-вичелай ара­дал текъведай, вичин ерияр арадал гъун, хуьн, виликди тухун патал гзафбуру гзаф къай­гъу чIугуна кIанзавай къилихринни  алакьунрин, жавабдарвилеринни кьатIунрин кье­тIен дережа я.

Жегьилдикай итим ийизвай рекьер, уламар, крар, руьгьдин кьетIенвилер гзаф ава. Вири уьмуьрда и ерияр арадал атуниз къуллугъун лазим я. Итимар тербияламишунин хъсан адетар вири халкьарихъ ава. Гьа жергедай яз лезгийрихъни хъсан адетар, лишанлу крар авайди чи мисалрани, махарани, манийрани къейднава. Гадади сифте яз вичелай гъвечIидаз куьмек, чIехидаз салам гайи, чуьлда кIел-хеб хвена хтай, балкIандиз цIил ягъай, симинилай фейи, межлисда сифте кьуьл авур ва икI мадни маса хейлин крар ава. Абур вири дикъет гуниз лайихлубур я. ДатIана кIвале, къулай шартIара хъуьтуьл месик кутуна хуьз, диде-бубади хцин крар чпи кьилиз  акъудиз хьайила, ахьтиндакай хва — итим бажагьат жеда.

Инал зи рикIел советрин литературадин классик В.Маяковскийдин “Вуч хъсан я ва вуч — пис?”  шиирни къвезва:

Эгер гада чIулав я

Йифелай дерин,

Чинал са пут ракьв ала

Руквадин чиркин, —

И кIвалах я лап чIуру —

Гада яни ам?

Легъв хьиз куьгьне ва кьуру,

Хъиткьин жеда хам.

Эгер артух мукьва я

Адаз запун, яд,

Сарар чуьхуьз заха я

Гьар пакамахъ фад,

И кIвалах я хъсанди, —

Вири жеда шад.

Эгер ккIиз гьар юкъуз,

Алатзава нер,

Ажузбуруз къурху гуз,

ФизватIа гъилер,

Ахьтинди гьакI акунни

Пара я такIан.

КIандач адан тIварни кьаз,

Терс я ам гьакIан…

Шаирди чи рикIел гадаяр тербияламишунин гзаф крар рикIел гъизва.

Эхь, чIехи илим я итимар тербияламишун. Рушарини чеб итимри хьиз тухун дамахдай кар тушни бес!

Куьне вуч лугьузва, гьуьрметлу кIелза­вайбур?

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор