Эхиримжи йисара чи уьмуьрда гзаф дегишвилерни цIийивилер арадал атанва. Им гьакъикъат я. Бязибурув чун лап фад вердиш хьана, бязибур чна мукьвал-мукьвал хушдаказ рикIел хкизва, чи бейнидай акъатзавач. Зи рикIел къе хьиз алама, чун гъвечIи аялар тирла, Кьасумхуьруьн центрадилай, еке “Икарус” автобусда ацукьна, дидедини бубади гьар гатун каникулриз Бакудиз, мукьва-кьилийрал кьил чIугваз, тухудайди тир. Еке гегьенш автобусда ацукьна, кьуд патаз килигиз, чаз саки 4 сят вахт акъатна, къунши республикадин меркездиз гьикI агакьнатIани чир жедачир. Анай чун хъипи рангунин таксида акьахдай. Такси чаз анжах ше­гьер­ра авайди чидай… Йисар алатна фена. Къе лагьайтIа, автобусрин еринда худда газелри (маршруткайри), таксийри кIва­лахзава…

Алай вахтунда меркездай, гьакI Да­гъустандин маса шегьеррайни Кьиблепатан Дагъустандиз фидай улакьдиз талукь ме­сэлайрикай, улакьрин гьалдикай, абуралди гьикI таъмин ятIа ва са жерге маса месэлайрикай чна РД-дин транспортдин, энергетикадин ва алакъадин министерстводин автомобилрин транспортдин отделдин начальник, а хиле 2012-йисалай кIвалахзавай  Гьашимов  Ибрагьим  Агьмедовичахъ  галаз суьгьбетна. Малум тирвал, и отделди таксийрин, пассажирар са­най масаниз тухудай вири улакьрин, яни муниципалитетрин арада маршрутра кIва­лахзавай вири транспортдин кIвалах къайдадик кутазва. Ина зегьмет чIугваз­вай кса­рин везифайрик 2 ва адалай виниз муниципальный тешкилатар алакъалу ийизвай кьван вири транспортдин кIвалах пайгардик кваз хуьн акатзава. Муниципалитетдин къене кардик квай улакьар лагьай­тIа, чкадин самоуправленидин органрин ихтиярда ава.

— Ибрагьим Агьмедович, чахъ къенин юкъуз меркез ва Кьиблепатан Да­гъустан алакъалу ийизвай общественный, гьукуматдин транспорт амани? Виликрай авай хьтин автобусар Каспийскдай, Избербашдай, гьакIни чи республикадин амай шегьеррай Кьиблепатан Да­гъустандиз физмани?

— Къенин юкъуз чаз къуллугъзавай ви­ри транспорт общественныйди я (адакай общественностдин гегьенш къатари менфят къачузвайвиляй икI лугьузва). Гьа­йиф хьи, гьукуматдин транспорт лап тIимил ама. ИкI, куь суалдиз жаваб яз, лугьуз кIан­зава: алатай йисан эхирралди Махачкъаладай Агъа КIатрухиз (Рутул район) физвай гьукуматдин са шумуд автобус амай. И йикъара ана яшамиш жезвай инсанрилай, автобусар физмач лугъуз, нарази­вилер агакьзава. Чун абуруз къуллугъзавай карханадихъ галаз алакъалу хьана. Анай хабар гайивал, автобусрин гьал къайдадик кумачирвиляй, абур рейсиникай хкудуниз мажбур хьана. Эхиримжибурукай яз, гьукуматдин автобусар меркездай Къа­лажухдиз ва Луткунизни физвай.  Гила абурун чкадал газелар рейсиниз экъечI­зава.

Сир туш, транспорт цIийидалди эвез тавуна хейлин йисар алатнава, гьукуматди и хилез пул чара ийизвач. Хсуси инвесторрини пулдин такьатар транспорт цIийи хъувуниз харж ийиз тади къачузвач, гьа­къикъатда лагьайтIа, и бизнес са акьван еке къазанжияр къазанмишиз жедайди туш. Тарифар са артух екебур туш, гьавиляй харж авур пулар яргъалди гъилиз хквезвач. Идалайни гъейри, машин чIур хьунни мумкин я, ам ремонтна, гьар юкъуз бензин цана кIанзава ва икI мад. Кьериз-цIаруз гьалтзавай инвесторрини анжах хийир квай маршрутриз итиж ийизва.

Виликдай Махачкъаладин 1736-нумрадин автоколоннади меркездай Кьиблепатан Дагъустандиз физвай вири автобусрин игьтияжриз къуллугъзавай. Абурукай гзафбуру 2008-2010-йисаралди кIвалах­най. Ахпа 20-25 йисара къуллугъ авурдалай кьулухъ, абур чIур хьун себеб яз, яваш-яваш списатна, абурун чкадал газелар къвез хьана. Алай вахтунда гъвечIи классдин (“ПАЗикар”) вири 2-3 машин аматIа, мад амач.

Гьукуматди чара ийизвай тIимил-шимил такьатарни шегьеррин автопарк хъсанарун патал харжзава. Шегьерра гзаф кьадар агьалияр яшамиш жезва. Ина хсусиятчияр тир перевозчикри забастовка авур чIавуз транспортдин еке коллапс арадал къведа. Гьаниз килигна 2014-йисуз -60, 2015-йисузни 21 еке автобус (газдалди кIвалах­за­вай) маса къачуна. Идалайни гъейри, “Доступная среда” программадин сергьятра аваз 2014-йисуз — 8, 2015 — йисузни 5 автобус (МАЗ) маса къа­чуна. Абур вири, эхиримжи 5 автобус квачиз, меркезда кIвалахун патал чара авуна. Эхиримжи вадакай 2 Кьиблепатан Сухокумскдив ва амай 3 автобусни Къизлярдив вахкана.

— Сир туш, къенин юкъуз инсанар санай масаниз тухуз-хкизвай кьилин улакь маршруткаяр (газелар) я. Абурун иесийри къуллугъар ерилудаказ ва вахтунда тамамарунал ни гуьзчивалзава? Чпин кIвалахдин везифаяр дуьз кьилиз акъудзавачирла, ахьтинбурун гьакъиндай куьне гьихьтин серенжемар кьабулзава?

— Дугъриданни, къенин юкъуз рейсиниз экъечIзавай маршруткайрин (гъвечIи классдин автобусар тир аник 5-7,5 метрдал къведалди яргъивал авай улакьар акатзава, гьа гьисабдай яз — ПАЗик автобусарни) 95% кьилдин ксаринбур я. Гьакъикъатда абур кьетIен жуьредин инвесторар я. 1990-йисара уьлкве чкIайла, адахъ я автобусралди, я ГСМ-далди, я запчастаралди таъминардай къуват ама­чирла, автотранспортдин зурба карханаяр гъиляй-виляй вегьенвайла, чи са бязи ватандашри, и карханайра кIвалахай ксари, чпин такьатрихъ улакьар маса къачуна (гзафбуруз абур гьа и карханайри маса хгана), абур кардик кутуна. Абуру уьлкве патал четин йи­сара куьмекна. Гуьгъуьнлай абуру автобусар маса хгана, маршруткаяр (РАФ) маса къачуна. Гила лагьайтIа, чIехи пай ксар хъсан цIийи иномаркайрихъ ацукьзава, гьелбетда, маршрутдилай аслу яз. Маршруткайрин ие­сийри транспортдалди къазанмишай къазанжийрикай са кьадар пай чпиз и къуллугъ ийи­дай ихтиярар гунай гьукуматдиз вахкузва.

Кьилди къачуртIа, меркездай Кьиблепатан Дагъустандиз физвай транспорт “Кьиблепатан” автостанциядин къуллугъчийрин гуьзчивилик ква. Абуру путевой чар кхьизва, водителдин сагъламвал, механикди лагьай­тIа, улакьдин гьал ахтармишзава…

Чпин къуллугъ тамамвилелди кьилиз акъуд тийизвай водителрин гьакъиндай чнани, гьакI чкадин самоуправленидин къуллугъчийрини серенжемар кьабулзава. Мисал яз, водителди лазим чарар къачунва, амма кIвалахдив — маршрутдив — эгечIзавач. ИкI 3 йи­къалай артух вахт хьайитIа, чаз адавай шагьадатнама (свидетельство) вахчудай ихтияр ава. Ихьтин вахтара, конкурс малумарна, маса касдиз кIвалахдай мумкинвал гузва.

2017-йисан эхирра чахъ са ихтияр мад хъхьанва. Эгер водителди вичин расписанидин 50 % тамамарзавачтIа, чавай суддалди ам кIвалахдивай къерехиз жезва. Эгер рулдихъ галай касди машин йигиндаказ гьализ, инсанриз гьараяриз ва икI мад хьайитIа, хъсан я ихьтин вахтара чаз хабар гуз хьайи­тIа. Агъалийрилай къвезвай гьич са наразивални чна яб тагана, адан кIан-пун ахтармиш тавуна тазвайди туш. Виридаз килигзава, эгер чи ихтиярда авайди туштIа, лазим органриз рекье твазва. Ахьтин ксарин гьакъиндай серенжемар кьабулзава: выговор гузва, вацра кIвалахдикай азадзава ва икI мад. Кьилинди, чаз агьалийри водителри рехъ гузвай и ва маса крарикай, авай чIурувилерикай хабар гун я.

— Ибрагьим Агьмедович, куь фикирдалди, гележег маршруткайринди яни, та­хьай­тIа, мукьвал девирра чаз чIехи классдин ав­тобусар ахквадани?

— ЧIехи автобусар кардик акат хъувун ва я абурувай къерех хьун гьукуматдилай аслу я. ГьикI лагьайтIа, чIехи автобус чIехи харжияр я, адавай конкуренциядин хура акъвазиз жезвач. ЧIехи автобус технический рекьяй игьтияжриз къуллугъ авунал гьалтайлани залан пар я. Къецепатан уьлквейрин заводрин (мисал яз, Мерседес маркадин) автобусрин игьтияжриз къуллугъ авунин жигьетдай еке истемишунар ийизва. Рекьин гьакъи гъвечIиди хьайила, им хийирлу кар жезвач.

Чи республикадин гуьтIуь, бязи чкайра са акьван пайгардик квачир рекьерни фикирда кьуналди, зи кьатIунрай, гележег гъвечIи клас­сдин (20-25 касдиз ацукьдай чкаяр авай) автотранспортдинди я.

— Алай вахтунда Кьиблепатан Дагъус­тандиз физвай улакьрин кьитвал авани?

— Ваъ. Къарши яз, бязи маршрутра лазим кьадардилай артухни кваз улакьар кардик ква. Им къуллугърин базар я: муьштерияр хьайитIа, теклифарни жеда. Алай вахтунда таксийри гзаф активнидаказ кIвалахзава. ГъвечIи машинра аваз инсанар фадни агакьзава, къулайни я. Гьаниз килигна азад хьайи маршрутрин чкайрал цIийибур кьабул хъийизмач. Идалайни гъейри, дагъустанвийрихъ хсуси машинарни гзаф жезва, лазим чкадиз къулайдаказ фена-хквезва.

Улакьдин кьитвилиз талукь яз алай вахтунда авай четин месэла ам я хьи, гзаф шегьерриз (Махачкъала, Дербент…) лап мукьва чкаяр ава, амма абурукай гзафбур районрик акатзава. Анрай агьалияр шегьердиз азарханадиз, базардиз, лазим маса чкадиз фин-хтун патал­ кьилдин маршрут кардик кутун лазим къвезва, амма шегьердиз (и месэлайрал маш­гъул ксариз) артухан улакь атана кIан жезвач, чаз ихтияр гузвач. Ихьтин дуьшуьшра чна абурувай авай маршрутар инсанар яшамиш жезвай чкадив агакьдайвал яргъи авун тIалаб­зава. Лап гьа и йикъара чаз Дербент райондин Давыдовадин  тIварунихъ галай совхоздилай арза атана. И чка Дербентдин “Кьиблепатан” автостанциядилай саки са километрдин яргъа ава.  Шегьерди чаз куьмекун хиве кьунва. Гьа и жуьредин четин месэлаяр, улакьдин кьитвилиз талукь яз, мадни ава.

— Эхиримжи сад-кьве йисуз “Кьиблепатан” автостанциядал са жерге цIийивилер арадал атанвайди, гьа гьисабдай яз хатасузвал таъминарунин жигьетдайни серенжемар кьабулнавайди аквазва. Республикадин автостанцийри хатасузвал таъминарунин истемишунриз жаваб гузвани? И жигьетдай абурун гьал ни ахтармишзава?

— Хатасузвиликай рахайтIа, адахъ гзаф жуьреяр ава: рекьин гьерекатдин, транспортдин, террордикай хуьниз талукь яз ва икI мад. Идахъ галаз сад хьиз, истемишунарни гзаф ава. Абур гьар йисуз мадни алава хъжезва. Транспортдин жуьреба-жуьре категорийриз, водителриз (медосмотр, улакьдин техосмотр), газдин тадаракар эцигуниз талукь яз ва икI мад. Гзаф вахтара хатасузвал таъмиранунин месэлайрал амал ийизва. Тийизвай вахтара абурун жигьетдай ГИБДД-дин, Роспотребнадзордин, чи министерстводин къуллугъчийри серенжемар кьабулзава. Жавабдарвилиз чIузвазва, кимивилер арадай акъудзава.

Республикадин транспортдин къурулушдин объектра хатасузвал таъминарун “Тран­спортдин хатасузвилин гьакъиндай” кьабулнавай 16-нумрадин Федеральный закондин ис­темишунрихъ галаз кьадайвал кьилиз акъуд­зава. Транспортдин хатасузвал таъминарунин макьсад транспортдин комплексди дурумлудаказ ва хатасузвилелди кIвалахун, и хиле законсуз крарикай кьилдин ксарин, об­ществодин ва государстводин итижар хуьн я. Регионда гьалар пайгардикай хкудунал гъидай кьилин хаталувал виликдай ва гилани­ терроризм яз амазма. Террористри гьужум авун мумкин тир объектрик улакьарни акатза­ва. Идахъ галаз алакъалу яз транспортдин хилен вири объектар хатасузвилин жигьетдай таъминарунихъ, террордиз акси серенжемар кьабулунихъ еке важиблувал ава.

И йикъара Дагъустандин транспортдин, энергетикадин ва алакъадин министерстводин къуллугъчийри кьиле тухвай серенжемрин нетижада малум хьайивал, республикада кардик квай гьич са автостанциядини хатасузвилин вири истемишунриз жаваб гузвач. Регионар алакъалу ийизвай бязи (мисал яз, Избербашдин, Каспийскдин, гьакIни Махачкъаладин “Кьиблепатан”, Дербентдин “Кеферпатан”) автостанцийрал “Транспортдин хатасузвилин гьакъиндай” ФЗ-дин истемишунар гилани кьилиз акъудзавач. И закондал асаслу яз, инсанар санай-масаниз тухузвай ксарин хиве пассажиррикай ва транспортрин такьатрин экипажрикай делилар пассажиррин (абуруз талукь делилар хуьзвай) автоматизированный централизированный кьилди-кьилдин базайриз рекье тунин жавабдарвал ава. Малуматар  агакьарунин къайда лагьайтIа, 2012-йисан 19-июлдилай тир Росссиядин транспортдин министерстводин 243-нумрадин приказда къалурнава.

Идалайни гъейри, автостанцийриз гьахьзавай чкайрал пассажирар ва багаж ахтармишун (досмотр) кьилиз акъудзавач. Металл жагъурдай рамка эцигнавай автостанцийрани и тадаракдихъ галаз кIва­лахзавай къуллугъчи авач. И жигьетдай Махачкъаладин “Кьиблепатан”, “Кеферпатан” автостанцийриз гьахьзавай чкайрал гьалар гена пис туш, анрал къуллугъчийри чпин везифаяр кьилиз акъудзава.

Къейд авун лазим я хьи, цIи транспортдин хатасузвал таъминарунин месэлайриз иллаки артух фикир гун истемишзава. Мартдин вацра кьиле фидай Россиядин Президент хкягъунин сечкияр, футболдай дуьньядин, гьакIни азаддаказ кьуршахар кьунай Каспийскда, Али Алиеван тIварунихъ галай спортдин комплексда, Европадин чемпионатар кьиле тухун вилик ква. Гьаниз килигна республикадин автовокзалрин ва автостанцийрин кьиле авай ксари алава такьатар жагъурун ва хатасузвал таъминарунин месэлайриз мадни артух фикир гун важиблу я.

— Ибрагьим Агьмедович, и ва я маса чкадиз фидай алава маршрутар ни тайинарзава? Мисал яз, Кьиблепатан Дагъустандин са хуьряй Махачкъаладиз  фин патал маршрут кардик кутаз кIандай касдиз ихьтин ихтияр авани?

— Авайвал лагьайтIа, исятда лазим тир вири чкайриз маршрутар кардик ква. Эгер, мисал яз, са касдиз “Махачкъала-Алкьвадар” маршрут кардик кутаз кIан хьайитIа, ахьтин касдиз ихтияр ава. Амма ада фикир гун лазим я, Махачкъаладай Кьасумхуьрел, Кур­хуьрел, Хив райондин са шумуд хуьруьз физвай вири транспорт Алкьвадрилай физва. ЦIийи маршрут кардик кутун хийир яни-тушни?

Алава маршрут кардик кутаз кIанзавай вахтунда чна конкурс малумарзава. Адан бинедаллаз (иник, чкадал фена, маршрут, улакь ахтармишунни акатзава), перевозчик хкязава.

— Санай-масаниз фидайла, пассажирди гузвай гьакъидин кьадар ни тайинарзава?

— А кьадар 2016-йисалди РД-дин экономикадин министерстводи тайинарзавай. 2015-йисан 13-июлдиз и месэладиз талукь яз акъатай 220-нумрадин Федеральный Закондин бинедаллаз маршрутар къайдада тунвай  (регулируемый)  ва къайдада тун тавунвай  (нерегулируемый)  жуьрейриз пай­навайди кхьенва. ИкI, къайдада тунвай тарифрин сергьятра аваз государстводи тайин тир са кьадар пул перевозчикдив, субсидияр яз, вахкузва. Къайдада тун тавунвай тарифар-ибур пассажиррри гузвай гьакъи перевозчикди (мисал яз, автовокзалдин, автостанциядин кьиле авай ксари) тайинарзава.  Гьайиф хьи, республикадин, сад-кьвед квачиз, саки вири маршрутар къайдада тун тавунвай жуьредик акатзава.

И месэладал чун мукьвара мад хкведайвал я. ГьикI лагьайтIа, перевозчикрилай гзаф арзаяр къвезва. Ингье гьа и йикъара “Махачкъала-Каспийск”, “Махачкъала-Тюбе” ва мадни маршрутрин перевозчикри къиметар хкажнава. Месэла чи республика патал хциди я.

— Ибрагьим Агьмедович, маракьлу суьгьбет авунай, гъавурда тунай куьн сагърай!

Рагнеда Рамалданова