Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Тарихдай  малум тирвал, 1921-йисуз Дагъустандин Автономиядиз ам тес­тикь хьунин шагьадатнама гана. РСФСР-дин ЦИК-ди махсус Указ акъудна. Гьихьтинди тир а вахт чи республикада? Вуж акъвазнавай чи Дагъларин уьлкведа  Советрин Автономия кардик кутун патал, чкадин агьалияр адан метлебдин гъавурда тваз, кам-камунихъ галаз тухвай тешкиллувилин кIвалахдин кьиле?

И суалриз жавабар са хейлин дережада чи газетдин 7-нумрада экономикадин илимрин кандидат Шихсефи Сефиханован “Гьакъикъи автономия патал чIугур женг” тIвар алай макъалада ганва.­

Амма, чи фикирдалди, Нажмудин Па­­нагьович  Эфендиеван  (Самурскийдин)  итижлу делилар генани гзаф я. Гьавиляй адакай мад ва  мад сеферра галай-галайвал кхьин, несилриз адан чIехи ирс ачухун кутугнава.

Чаз и карда 2004-йисуз “Юпитер”  чапханади акъуднавай “Нажмудин Самурский (Эфендиев) — Дагъустандин общественно-политический ва государстводин зурба деятель” тIвар алай ктабди куьмек гузва. Ам, чIехи регьбердин 110 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз, РАН-дин ДНЦ-дин тарихдинни археологиядин ва этнографиядин институтда 2002-йисан 27-сентябрдиз чи республикадин общественностдин векилрин, гзаф кьадар алимрин, писателрин, публицистрин иштираквал аваз, кьиле тухвай илимдин конференциядин материалрикай ибарат я. И цIарарин автордини ана “Лезги газетдин” редакциядин тIвару­ни­хъай иштиракнай.

1920-йисуз Темир-Хан-Шурада малумарай Дагъустандин Автономиядиз 1921-йисан январдиз Москвада закондин  къуват гана. А вахтунда Н.Самурскийди, Яру Армиядин частаринни партизанрин дестейрин кьиле аваз, Хунзах ва Гуниб къелейрин патарив инкъилабдиз акси душманри бунтариз къарагъарнавай, чеб гьеле цIийи гьукумдин къастарин, макьсадрин гъавурда акьун тавунвай дагъвияр секинарзавай. Чна-чкада советрин къурулуш тестикьарзавай, республикадиз ганвай автономиядин метлебдин гъавурда твазвай.

Дагъустандин Кьиблепатани а йисар акьван регьятбур тушир. Чкадин Советриз сечкияр тухун патал гъавурдик кутунин еке кIвалах тешкилнавай. Н.Самурский Дагъустандин ЦИК-дин Председателвиле тайинарнавай. И къуллугъдал ам 1921-йисалай 1928-йисалди хьана.

Рекъемрай аквазвайвал, ибур республикада Советрин Автономия (государстводин цIийи къурулуш) анжах тестикьарзавай, ада анжах сифте камар къачузвай йисар тир. Кьуд пата, саки ви­ри хуьрерани шегьерра ругьанивилини чкIайвили, азаррини кесибвили, савадсузвилини къуватсузвили агъавалзавай. Тарихдай малум тирвал, дагъви дишегьлийривай, бегьем алукIдай партал авачиз, булахдал физ жезвачир…

Гзаф чилер, дигидай яд, цадай тумар, къарагъардай машинар, техника авачиз, баябан яз амай. Гьинай гъидай ахьтин такьатар?

Гьелбетда, и месэлаяр ян тагана ва тади гьалда гьялна кIанзавай. И крарин кьилени РКП(б)-дин Дагъустандин обкомдихъ галаз санал Дагъустандин ЦИК авай. Крар кьилиз акъудзавай (исполнительный) кьилин орган яз.

Дагъустан политикадин, экономикадин, культурадин, образованидин, санитариядин, яшайишдин вири рекьерай виликди тухвана кIанзавай. Гьакьван муракаб программаяр (планар) сад лагьай­ди, кьил-кьилик кваз гьазурун, кьвед лагьайди, абур кьилин центрадив — СССР-дин ЦИК-див агакьарун, анай бес кьадар къуватар, куьмекар, такьатар жагъурун герек тир. Гьар са кепек вичин тайин мурад патал кардик кутуна кIанзавай.

Ибур бес мягькем къурулуш, кардиз вафалу руководителар, савадлу пешекарар галачиз кьилиз акъудиз жедайни?.. Н.Самурский хьтин рухвайри гьа шар­тIа-риз дурум гана. Республика четин уламрай фад акъуддай лап хъсан рекьер вилик кутуна.

Виридалайни вилик чина цинни чилерин месэла гьялунив эгечIна. Гилани чна яд хъвазвай, чилер дигизвай зурба къанал — КОР (Канал Октябрьской  революции) гьа йисара туькIуьрай кьилин имарат я! Ада Каспийдиз мукьва  кьураматрин агъзурралди гектарар цик кутадай, кьелерикай михьдай, анра цIийи хуьрер, поселокар хкаждай мумкинвал гана. А чIехи агалкьунрай чи республикадиз сад лагьай чIехи награда Зегьметдин  Яру Пайдах орден ганай. Н.Самурскийдиз вичиз а чIавуз Женгинин Яру Пайдахдин кьве орден ганвай.

Кьвед лагьай чIехи месэла, чкадин хаммал, чилерин мяденар ахтармишна, абурун бинедаллаз цIийи заводар, карханаяр эцигун, яни кIвалахдин цIийи чкаяр артухарун лазим тир. Амма кIвалах­дай фялеяр гьинай къведай? Гьелбетда, хуьрерин агьалияр шегьерриз желбна кIанзавай. Чебни цIийи шартIара кIвала-хиз вердишарун, абуруз чирвилер гун лазим тир.

РикIел хкин: шаир Алибег Фатахова “Зарбачи Гьасан” поэма гьа шартIара кхьейди я. Дагъустандин картадал балугъар кьадай, гьялдай цIийи ветегаяр, заводар арадал атана. Ида республикадин бюджетдиз сифтегьан къазанжияр гъиз эгечIна.

Дагъустандин мулкарихъ, ина йисан кьиляй-кьилиз хипехъанвал, малдарвал виликди тухуз жедайвал, техил, прунз, майваяр, ципицIар битмишарун патал са шумуд район (гила чаз чидай Хасавюрт, Къизляр, Тарумовка, Ногъай, Къизляр ше­­­гьер акал хъувуна. Чи гъилера къени авай Дагъустандин административный карта (туькIуьр хьунин) гьа чIавуз арадал гъайиди я. Гила а чилерал цIийи хуьрер, поселокар, Къизилюрт, Сухокумск хьтин шегьерар арадал атанва.

Дагъустандиз Автономия гунин кьилин нетижайрикай сад ина электростанцияр (гила лугьузвайвал, “Сулакдин каскад”) арадал атунихъ галаз алакъалу я.

Н.Самурскийди и месэла гьеле 1925-йисуз а чIаван СССР-дин Госпландин председатель Г.М.Кржижановскийдин вилик эцигна. Дагъустан михьиз электричестводалди таъминарун  пландик кутуна. Сад лагьайди яз, Гергебилдин ГЭС, ахпа маса гъвечIи ГЭС-арни эцигна.

Гьелбетда, электроэнергиядин чIехи къуватри чи республикада чIехи промышленность, ракь гьялдай, станокар, машинар туькIуьрдай, приборар акъуддай ва маса карханаяр хкаждай мумкинвал гана. Чи картадал а йисара чкадин газ, хаммал ишлемишзавай лап къуватлу Огнидин шуьше цIурурдай завод арадал атана. СтIал Сулейманан “Дагъустан” ва “Серго Орджоникидзе” поэмайра а ва­къиа устадвилелди къалурнава.

Мадни кьетIен вакъиа чи картадал “Дагдизель” завод (а вахтара — “Двигательстрой”) арадал атунихъ галаз ала­къа­лу я. И кардизни къуват гайиди, ам чина эцигун герек тирдан месэла С.Орджоникидзедин вилик эцигайди Н.Самурский я. Вичи а чIавуз Москвада, Яру профессурада, аспирантурада кIелзавай-тIани (1931-1933-йисар), Самурскийди вири майилар, мумкинвилер Дагъустандин месэлаяр гьялунихъ элкъуьрнавай. 1934-йисуз Дагъустандиз хтайдалай кьулухъ, ВКП(б)-дин Дагобкомдин сад лагьай секретарь яз, республика экономикадинни культурадин, яшайишдин вири рекьерай мадни вилик тухун патал гзаф къуватар желбна.

Амма чи агалкьунрал, цIийи уьмуьрдал пехил, адаз зиянар гунал машгъул къуватар гзаф тир, абуру гьакьван чIулав фендерни кардик кутуна. Чи халкьдин лап нуфузлу, лап гъейратлу гзаф рухвай­рин кьисметар чIулаварна, абур чпин ми­хьи ниятривай къакъудна. Неинки ахьтин рухваярни рушар чеб тергна, гьакI рес­пуб­ликадин яшайишдизни, халкьарин ду­ланажагъдизни яргъал йисара арадал хкиз тежедай  хьтин зиянар ганай. Н.П.Самурскийни а чIаван НКВД-дин жасусрин гъилелай телеф хьана. Анжах 1956-йисан бязи кьезилвилерин нетижада ам гьахъдиз ахкъудна, адал вегьей чIулав буьгьтенар алудна.

Н.П.Самурскийдин кьетIен лайихлувилерикай яз, чи дагъвияр патал кIелун-кхьинин  цIийи бинеяр, цIийи печать, илимдин сифтегьан центраяр, инсанрин сагъламвилиз къуллугъзавай больницаяр, санаторияр, ял ядай кIвалер, маса мумкинвилер арадал гъун гьисабзава.

Чна винидихъ тIвар кьунвай илимдин конференциядал адан лайихлувилериз, кьисметдиз атай имтигьанриз гзаф терефрихъай анализ ганай. Анал 20-далай виниз тIвар-ван авай алимар, общественно-политический деятелар раханай.

Махачкъалада, Урусрин драмтеатрдин чIехи залда, 2003-йисан 18-апрелдиз кьиле фейи общественностдин шадвилин собранидал а чIаван РД-дин Халкьдин Собранидин председатель, фи­лософиядин илимрин доктор М.Г.Алиева авур рахунра Н.П.Самурскийдин уьмуьрдин ва адан ирсинин метлебдикай лагьай гафар гилани тикрар хъувуниз­ лайихлу я. “Дагъустанда кIвалахай йисара, иллаки Даг ЦИК-дин Председателдин (1921-1928-йисар) ва  партиядин Дагобкомдин сад лагьай секретардин (1934-1937-йисар) къуллугърал алайла, ада республика экономикадин, политический ва руьгьдин рекьерай виликди финик, кьилди къачуртIа, электроэнергетика, машинар акъудун, нафтIадин, балугърин, консервиярдай промышленность арадал атуник, чилеринни ятарин рекьяй реформа тухуник, дагъвияр дагъларай дуьзенлух чкайриз куьчаруник кутур пай лап екеди я” (ТIвар кьунвай ктабдин 5-чин).

Эхь, Дагъустандин Автономия ла­гьай­ла, им, чарчел кхьена, гъана чав агакьарай емиш туш. Ам чи чIехи бубайрин несилрин женгеринни алахъунрин, имтигьанринни къакъатунрин, гъалибвилеринни инанмишвилерин, кьарайсузвилелди чIугур зегьметрин нетижа яз, чав  агакьнавай ирс, гьакъикъат я…

Мердали  Жалилов