8-Март — дишегьлийрин сувар

Уьлкведин халкьдин майишатдин гьар са хиле итимрихъ галаз санал чи дишегьлийри­ни зегьмет чIугвазва. Къейд авун лазим я хьи, маса хилерив гекъигайла, образованидин ва ме­дицинадин идарайра кIвалахзавай ди­шегьлийрин кьадар са шумуд сеферда ар­тух я. Вишералди муаллимри акьалтзавай несилдиз дуьзгуьн тербия, хъсан чирвилер гузва, жаванар Ватандиз вафалувилелди къуллугъдай мурадар аваз уьмуьрдин рекьел акъудзава.

Гьахьтин баркаллу педагогрин арада кьве йис идалай вилик Россиядин Фе­дерациядин образованидин министерстводин Гьуьрметдин грамота ганвай “Зегьметдин ветеран” медалдин иеси Къайибханова Пенкер Султан-Эфендиевнани ава. Махачкъала шегьердин ЦIийи Хушет микрорайондин юкьван школадин муаллим-психолог.

Школадин муаллим-психолог? Яраб ам квел машгъул жезвайди ятIа? Адан везифаяр гьихьтинбур ятIа? Ихьтин суалар гудайбур­ни ава. Лугьун лазим я хьи, республикадин школайра психологдин пеше кардик кутуна цIувад йисалай виниз я. Пенкер Къайибхановадихъ галаз гуьруьшмиш хьайидалай гуьгъуьниз зун гъавурда гьатна, школада психо­логдин пеше лап муракабди ва жавабдарди я кьван. Адан хиве авай везифаярни четин­бур я. КIва­лахдин вири вахтни, рикIин сабурлувални, руьгьдин секинвални къакъудзавай.

— Зун Агъа СтIалдилай тир Алияров Султан-Эфендидин хизанда чIехи хьана,- суьгьбетдив эгечIна Пенкер муаллим.- Зи дахди хейлин йисара Бакуда шегьердин милициядин участковыйдин везифаяр тамамарна. Ахпа хайи макандиз хтайла, ада райондин алакъадин узелда мастервиле кIвалахна. Диде Селяханума СтIал-Къазмайрин юкьван школада аялриз тарихдин тарсар гана. Абуру чаз, вад рушаз, марифатдин, зегьметдин, инсанвилин тербия, кьилин образование къачудай мумкинвилер гана. Земфира вах — Да­гъус­тандин педуниверситетдин къецепатан чIаларин преподаватель, Мадина — Герейханован хуьруьн школадин къецепатан чIала­рин, Къизбес — ДаркIушрин школадин муаллимар,  Ифриз кIвалин кайвани я.

• Пенкер Султан-Эфендиевна, Агъа СтIа­лар гьинай, ЦIийи Хушет гьинай? Аниз куьн гьикI акъатайди я? — жузазва чна, шумалвал квай юкьван буйдин, ачух чина, вилера хъвер къугъвазвай дишегьлидивай.

— Хуьруьн школадин 8-класс куьтягьна, зун Из­бербаш шегьердин педучилищедин музыкальный отделенидик экечIнай. Манийрал, му­зыкадал зи гъвечIи чIавалай рикI алайди тир. Садра за гьич фикирдизни гъун тавур кар хьанай. Ругуд лагьай классда авайла, зун Артекдиз акъатнай. Ина вири Союздай аялри ял язавай. Тербиячийри жуьреба-жуьре конкурсарни тешкилзавай. Милли чIала­рал манияр лугьузвай конкурсда зани иштиракнай. За гьа вахтунда чи халкьдин “Пенкер­ баха” мани ла­гьанай ва закай конкурсдин лауреатни хьанай­. Артекдин диплом за яди­гар­ хьиз хуьзва. Учили­щеда за кьуд йисуз­ кIел­­на. Диплом гъиле­ гьатай за пуд йисуз хайи хуьруьн школада аял­риз музыкадай тарсар гана. Ахпа зун кьисмет­ди Уллу-Гъетягъиз акъудна. Са йисуз инани школада кIвалахна. Рагьметлу уьмуьр­дин юлдаш Алисена Махачкъаладин ракьун рекьерин отделенида кIва­лахзавай. 270-нумрадин ПМС-дин меха­ни­затор тир ада юлдашрихъ галаз ракьун цIийи рекьер чIугвазвай, къайдадикай хка­тайбур ремонтзавай. ПМС-дин коллективди яша­йишдин вагонра аваз ЦIийи Хушетда чка кьунвай. Алисеназни ана са ва­гон ганвай, ада зунни аниз хутахна. Школадай кIвалахни ­гьатна…

Пенкер муаллимди къанни цIипуд йисуз ЦIийи Хушетдин юкьван школада жуьреба-жуьре миллетрин (аваррин, даргийрин, къумукьрин, лезгийрин, лакрин…) аялриз географиядин тарсарни гузва. Географиядин пешекарни адакай халади авуна. Адаз мугьман хьайи нубатдин сеферда Шуьшехалум хала­ди (ада Кьасумхуьруьн школадин директорвал авурди я) кьетIивилелди меслятнай: “Жу­ва фикир це, чибурук кьилин образование­ къачун тавунвай садни квач. Ваз чи чIехи хи­зандин тамамвилик синих кутаз кIан жемир. Лап цIи экечIа заочнидаказ. Эгер гъуьлуь ма­нийвал гуз хьайи­тIа, заз лагь”. Гьа икI, Пенкер­ Султан-Эфендиевна ДГПУ-дин географиядин факультетдик эхкечIна, школада зегьметни чIугваз, хизандин къайгъуярни ийиз, ада кьвед лагьай пеше къачуна.

— Исятда школада зегьмет чIугун са акьван регьят кар туш,- лугьузва ЦIийи Хушетдин юкьван школадин завуч Сагдият Ашураловади.- Садазни сирлу кар яз амайди туш, аялар-ученикар муаллимрин чинизни экъечI­зава, тахсир чпик кваз, муаллимрал диде-бу­баярни гьалдарзава, прокурордиз арзаярни кхьизва…Чна кIелдай вахтарив гекъигайла, чIуру аяларни, муаллимдин кеспи кваз та­кьазвай диде-бубаярни гзаф хьанва. ГъвечIи­ мажибар ятIани, чна зегьмет чIугвазва. Пенкер Султан-Эфендиевна муаллимрин му­­аллим я. И кар ада вичин ученикризни, диде-бу­байризни, чи чIехи коллективдизни ус­патна.

Заз анжах са мисал гъиз кIанзава. 9“в” классдиз лап вагьши, лагьай гафунин ван те­къведай аялар кIватI хьана. Абурун амалрикай, кьуьруькрикай катдай чка гьат тийизвай пуд муаллимди чпел тапшурмишай класс-дин руководителвал хъувунач. Эхир директорди а классдин руководителвиле Пенкер Султан-Эфендиевна тайинарна. Ученикар  ам­ни катдай чкадал гъиз гатIунна. Адаз лугьунни ийиз­вай: “Тамаш гьа, атIабур хьиз, вунни шез-шез чи классдай катда”. Пенкер Султан-Эфендиевна шехьай вахтарни хьана, амма катнач. Ада ученикар чпи чIуру кар ийизвайдахъ агъадайвал авуна,  вичиз гьуьр­метдай чкадал гъана. Гьа “вагьшийрихъ” галаз ада акI женг чIугуна хьи, школадин КВН-да адан классди гьатта сад лагьай чка кьуна­. Чун вири мягьтел хьана амукьна. Вири коллективдин вилик Пенкер Султан-Эфендиевнадин, лезги дишегьлидин, дидедин ав­то­ри­тет лап виниз хкаж хьана. Идалай гуьгъуьниз адал мад са шумуд классдин руководителвал авун тапшурмишнай. Школада психологдин кIвалах кардик кутурла, гьа везифани адан хиве туна. И рекьяй ада махсус курсарни куьтягьна.

Сагдият Ражабовнади авур вири ихти­латар эзбердай мумкинвал авачтIани, адан кьве келима чна инал хкида. Адан гаф­а­ралди, Пенкер Султан-Эфендиевнадин кIва­лахдин къайда гьар са месэладив, гьакI инсандивни инсанвилелди эгечIун, авайвал лу­гьун­, са чIавузни таб тавун ва вичивай­ни, амай­бурувайни бегьерлу кIвалах истемишун я.

Вири рекьерай тамам, тарифлу веледар хьун патал зегьмет чIугурди дидени буба я. Пенкер Султан-Эфендиевнади дидедин меслятар рикIел хкизва: “Санални бушвалмир, кар кьилиз акъудур; са вахтундани, кар алакь­­дач лагьана, къерех жемир; гьар гьихьтин четинвилерал ацалтай­тIа­ни, кIевера гьа­тай­тIани, инсан яз амукь; жуваз писвал авурбурулай кьисасни вахчуз кIан жемир”. Руша ди­дед гайи насигьатрал гилани амалзава. Уьмуьр­да, кIва­лахда, общественный чкайра…­

Гьа и жуьреда Алияровади-Къайибхановади вичин рухваярни тербияламишна. Рус­та­мани Алияра школани, вузарни лап хъсандиз акьалтIарна. Я диде-бубадин, я тарс гузвай муаллимрин чинар яру жедай кра­риз рехъ ганач. Чпин хизанрин иесияр хьанвай чIехи хва — Москвада, гъвечIи хва Махачкъалада яшамиш жезва. Дидеди рухвайрин  крарал, агалкьунрал, хтулрал шадвалзава.

• Пенкер Султан-Эфендиевна, школадин пси­хологдин везифайрик вуч акатзава, вуна куьн патахъай жаваб гузва? — хабар кьуна чна.

— Психологдин пешекарвилелай, чирвилерилай, алакьунрилай школадин коллективдин эхиримжи нетижаяр аслу жезвайди я ла­гьайтIа, зиди таб жедач,- къейдзава ада. — Алай вахтунда школадиз кIваляй, хизандай дуьзгуьн тербия агакь тавунвай аялар гзаф къвезва. Девлетлу диде-бубайри кстахдиз вердишарнавайбурни тIимил туш. Абуру чеб класс­да лап азаддиз, санал кIелзавайбур са артух­ кваз такьадай тегьерда тухузва. КIва­лера вири жуьредин ихтиярар гузвай абур му­аллимрихъ галазни датIана чуьруькриз экъечIзава. Илла­ки жегьил муаллимар директордиз арза ийидай чкадал гъизва. Психологди лагьайтIа, аял­рихъ, диде-бубайрихъ ва муаллимрихъ га­лазни кIвалах тухузва. Чи школадани чинеба­ пIапIрусар чIугвазвайбур, насвай ишлемишза­вайбур ава. Ихьтинбур чи­рун, и чIуру вер­диш­вилерикай хкудун зи буржи я. И рекьяй ди­де-бубайрихъ галаз еке кIва­лах тухузва. Бязибуру чпин аялрилай екез та­­рифарда. Абур квел машгъул жезва­тIа, успат авурла, ди­де-бубаярни заз куьмек гуз алахъзава. Гьахьтин са  ученикдин (ада чIуг­вазва, тарсар ахъайзава) бубадиз за школадиз атун патал зенг авуна.

— Зун кIвалахал ала, вахт авач,- лагьана ада.

— Ваз ви хцин гележег гьихьтинди хьана кIанзава? — суал гана за.

— Хъсанди.

— АкI ятIа, хва сад лагьай, кIвалах кьвед ла­гьай чкадал эциг. Пака куьн гьайиф чIуг­вадай крарин иесияр жедайвал ийимир.

Аферин, гена гъавурда гьатна, атана ам школадиз. Чна санал адан хва вичи ийизвай кIвалах зиянлуди тирдахъ инанмишарна.

КIваляй школадиз къвез, амма тарсара тежезвайбур, жуьреба-жуьре багьнайралди тарсарикай, общественный кIвалахрикай кьил къакъудзавайбур, вагьши кIватIалар арадал гъизвайбур… ДатIана фикир гана кIанзавай месэлаяр пара ава. Белки, квезни ван тахьана жеч, шаз чи школадин 6-классда кIелза­вай  пуд гада квахьнай. Идакай вири республикадиз хабар чкIана. Бес жечни? Школадиз фейибур, школадизни татана, квахьна. Сутка­ни зур алатайла, абурун гел жагъана. Абурун­ хизанра кутугай гьалар авачир. За хейлин гагьда аялрихъ ва абурун диде-бубайрихъ галаз кIвалах тухвана. Къе гадайри ислягьдаказ кIелун давамарзава.

Чна четвертда са сеферда диде-бубайринни ученикрин саналди тир собранияр тухузва. Анрал аялрив чпив синихар, чIуру ама­лар хиве кьаз тазва. И серенжемди тербиядин месэлайриз гзаф куьмекзава,- лугьузва психологди. — Гьа и къайдада муаллимрихъ галазни кIвалахзава. КIвале къулайвал авачир, чпин чирвилерихъ инанмиш тушир, чIуру хесетрин, векъи аялрин вилик зайифвал гьиссзавай, гьакI маса месэлайрикай бейкеф хьанвай муаллимар кIвалахдай гьалдиз хкун патал гьар юкъуз алахъзава. Бязибур, зи кабинетдиз атанмазди, за са ихтилат авунмазди, дуьз фикирдал хкведа…

• Пенкер Султан-Эфендиевна, Махачкъала шегьердин образованидин управлениди куьн ЕГЭ-дин комиссиядик кутаз са шумуд йис я. Куь везифа квекай ибарат я?

— За ваз гьикI лугьун, ахьтин жаванар ава хьи, “экзамен, ахтармишун, комиссия, ЕГЭ” гафари чеб чпикай хкудзавай, руьгь зайифарзавай, мефтIер члада твазвай ва гьа ихьтин гьалда аваз чпин чирвилер раиж тежезвайбур. Гьа ихьтин чIавуз абуруз психологдин куьмек герек жезва. За анжах са мисал гъида­. Шегьердин 27-нумрадин юкьван школада биологиядин экзамен вахкузва. Комиссиядин членри заз эверна ва шехьзавай руш къалурна. Зун адан патав фена, жуван велед хьиз, ам къужахламишна, чан-рикI авуна, се­кинардай ихтилатар авуна ва суал гана: — Ваз квехъай, нихъай кичIезва?

— ТIимил баллар атунихъай. Дахди репетиторни кьурди я зун гьазурун патал. Дуьз жавабар тагайтIа…

— Гьазур хьанвайди яни вун?

— Эхь

— АкI ятIа, кичIе жедай са себебни авач. Фикирдиз гъваш, вун репетиторни галаз кIва­ле ава. Гьада гайи тарсар рикIел хкиз, дуьз жавабар хкягъа. Ваз виридалай  гзаф балларни жеда.

Шел квахьна ва ам кардив эгечIна. Жаванар чеб чпихъ, чпин алакьунрихъ агъурун ва­жиблу я.  Четинвилер гьар са камуна гьалт­за­вайди я. Инсандихъ абур алуддай къуват­ни,  такьатни, алакьунарни авайди я. Ученик гьа кардихъ инанмишарун зи, муаллимрин сифтегьан везифа я. ТIугъвалдихъ галаз ала­­­­­­къалу карантиндилай гуьгъуьниз школадиз хтай гзаф аялрихъ кIелдай ашкъи авач. Зун ва зи юлдашар — психологар — Шабанова Нурайзат, Рамазанова Калимат школьникрин фикир кIелунал желб хъувун патал алахъза­ва. Четин кар ятIани, чи зегьметдихъ хъсан нетижаяр жезва.

Пуд агъзурдав агакьна аялри кIелзавай ва 200-лай виниз муаллимри кIвалахзавай школада психологдиз гьар йикъан къайгъуяр ава. Адан алакьунар, эгечIунар себеб яз дуьз рекьел хкай аялрин, пешедин дадуна  гьатай ва школадай хъфин тавур муаллимрин кьадар тIимил туш. Гьавиляй мектебдин директор Омарова Сайибат Абдулгьамидовнади, муаллимри, диде-бубайри лезги рушаз рикIивай гьуьрметзава, адаз ихтибарзава. Ученикар ва диде-бубаяр патални Пенкер Султан-Эфендиевна муаллимни, чIехи дустни, юлдашни я. Ваз 8-Мартдин сувар мубаракрай, гьуьр­метлу муаллим!

Нариман  Ибрагьимов