Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Чна милли газетдин виликрай акъатай нумрайра Дагъустандин автономия арадал гъуник, Дагъларин уьлкведа советрин гьукум тешкилуник пай кутур инсанрикай кхьена. Абурук машгьур инкъилабчи, партиядин, государстводин, жемиятдин деятель тир  Гьажимет  Сафаралиевни  ква. Амни 1937-йисан гьахъсузвилерик, репрессийрик акатнай. Къе чаз адан ялавлу, бегьерлу ва бахтсуз кьисметдикай гегьеншдиз ихтилат ийиз кIанзава. Чи гъиле адан уьмуьр­диз талукь гьакъикъи документар ава.

Хив райондин Цлахърин хуьряй тир Гьажимет лежбердин чIехи хизанда кIвачел акьалтна. Жаван яз, ам, гзаф лезгияр­ хьиз, Бакудиз акъатна. Ина кIвалахдайла, ада вичиз урус ва туьрк чIаларни чирна, зегьметчи инсанар зулумдик кутунвай девлетлуйриз, пачагьдин къурулушриз акси кIва­лах­ тухузвай большевикрин жергейра чка кьуна.

Октябрдин инкъилаб гъалиб хьайидалай гуьгъуьниз Сафаралиева Куьредин округда тешкиллувилин кIвалах тухвана, Туьркиядин интервентрихъ галаз женг чIугвадай партизанрин дестедиз регьбервал гана. 1920-йисуз адан гъилик квай дестейри Гоцинскийдин бандаяр Кьиблепатан Дагъустандиз къведай рекьер агална.

Граждан дяведилай гуьгъуьниз Гь.Сафаралиева Ахцегь ва Агъул округрин исполкомдин председателвиле, Самур округдин ис­полкомдин председателвиле, милициядин отделдин начальниквиле кIвалахна. И йисара адан гуьзчивилик кваз Ахцегьа культурадин кIвал, больница, электростанция, школаяр, муькъвер эцигна, рекьер туькIуьр­на. Ахпа адакай Дагъустандин кресткомрин комитетдин председатель, Дагъустандин ЦИК-дин член ва жавабдар секретарь хьана.

1932-йисуз Гь.Сафаралиев Дагъустандин рекьерин ва транспортдин трестдин регьбервиле тайинарна. 1937-йисалди ада Дагъустандин гзаф районриз, хуьрериз рекьер тухвана. Рекьер туькIуьрунин планар артухни алаз кьилиз акъудунай республикадиз кьве сеферда Яру Пайдахдин орден гана. 1934-йисуз Да­гъус­тандиз атай писатель Николай Тихонова “Рекьерин Гъуц” тIвар алаз Сафаралиевакай­ очерк кхьенай. Очеркда къейднавайвал, пуд йисуз ада 2000 километрдин рекьер туькIуьрна ва 4000 километрдин рекьер ремонтна.

1937-йисан декабрдин вацра ам, гьахъсуз тахсирар (Самурский кьиле авай буржуазиядинни миллетчивилин дестедик ква лугьуз) кутуна, кьуна ва дустагъна. 1939-йисан 20-сентябрдиз СКВО-дин военный трибуналди адаз 10 йис кар атIана. Дустагъдай хкведай­ кьисмет адаз хьанач. Гьа чIаван пара къалабулух квай, татугай, рикI къарсатмишдай, зу­лумкар йикъарикай Гьажимет Сафаралиеван руш Лейлади вичин рикIел хкунра кхьенай. Абур кIелдайла, бедендиз цак акъатзава, рикI гьайифдив ацIузва. Республика, уьлкве патал­ ­зегьмет чIугвазвай намуслу, са тахсирни квачир инсанрикай душманар авун — им акьал­тIай душманвал, алчахвал, хаинвал тир.

“…А зулуматдин югъ, ахвар хьиз, рикIел алама. Зун кIвале кьилди авай. Сада ракIар гатай ван атана, зун ракIарихъ фидалди, мад ва мадни гатана. РакIар ахъайнамазди, кIва­лиз таниш тушир пуд итим гьахьна. Зак кичI акатна. Зун са куьнинни гъавурда тун та­ву­на, абур кIвале къекъвез гатIунна. Зун тахай дидедин патав катна… КилигайтIа, дах кьун­вай­ ва дустагънавай. Чаз адаз гьикI куь­мек­датIа чизвачир. Вахт лап чIуруди тир. Кьун­ва­ лагьайла, вири чакай йихт жезвай. Гьардаз вични зулумдик акатиз кичIезвай…”

Силис куьтягь тежедайди тир. Гьажимет Сафаралиева силисчияр тир Со­ло­ди­дова, Маслова ва масабуру чандиз ийиз­вай зулумар цIуд вацра эхна. Вичел илитI­на­вай тахсирдихъ галаз рази тахьай инкъилабчиди, большевикди, государстводин деятелди талукь органриз ва СССР-дин Верховный Советдин Председатель Михаил Ка­ли­нинан тIварцIихъ кхьей арзадин копия хизандин архивда хуьзва. Касди кхьенва: “Зи кьилел, чандал гъанвай писликвилер, зулумар дустагъдин кьилин духтур Гавшоназ, НКВД-дин ДПЗ-дин духтур Гейзлераз, больницадин медсестра Григорьевадиз акуна. Бедендал алай кьван гатай хирер ва гелер за дустагъдин начальник Шамина алай чкадал прокурор Мукаевазни къалурна. Амма са нетижадални атанач.

Солодидовадин ва адан куьмекчи Коновалован, отделдин начальник Канфоринан зулумар, гужар эхдай такьат авачиз, за жуваз каш гуникай малумарна. Муьжуьд юкъуз за жуваз каш гана. Ахпа ДАССР-дин НКВД-дин комендант Демечкина “заз куьмек­ гуда, зал илитIнавай нагьахъан буьгьтендай кьил акъудда, силис гьахълудаказ тухуда, заз гу­жар авурбур жазаламишда” лагьана хиве кьурла, за каш гунал эхир эцигна.

Зун гьикьван зайиф хьанвайтIани, бедендихъ такьат амачиртIани, суд ийи­дайла, за жу­ван такабурлувал квадарнач, жу­­ван ла­йих­лувал хвена ва за гьахъсуз илитI­­навай тах­сирар тапанбур тирдакай, зун со­­ветрин уьлкведин, халкьдин душман туширдакай, буржуазиядинни миллетчивилин дестейрикни тахьайдакай лагьана”.

Амма адан гьахълу гафариз, истемишунриз яб гудайбур авачир. Вине авай идарайриз Дагъустандин НКВД-дин са бязи къуллугъчийри  рехъ гузвай кьван къанунсузвилерикай чарар кхьейвиляй Сафаралиеван кьилел мадни хар къурна. Ада дустагъдай багърийриз кхьей чарче силичийрин инсафсузвилерикай икI кхьенва:

“1938-йисан июндиз зун НКВД-дин начальникдин заместитель Сафинован патав тухвана ва ада завай НКВД-дин начальникдин заместитель Кебетовахъ, ДАССР-дин СНК-дин председателдин заместитель Ти­ти­­новахъ, СНК-дин са управленидин на­чаль­ник­ Схертладзедихъ галаз авай ала­къай­рикай авун­вай шагьидвилин рахунрикай­ отказ авун тIалабна, амма зун ихьтин истемишунихъ галаз рази хьанач. Гьа инал Сафи­нова Кузьминаз захъ галаз “кIвалах” тухунин тапшуругъ га­­на ва ада зун вич галат­далди гатана. Са гьал­ни аламачир зун больницадиз тухвана. ЦIуд югъни алатнач, зун мад силисдиз тухва­на. Чпиз кIандай хиве кьунар тавурла, зун мад ­кьил-кьилелай фи­дай гьалда гатана. Зун зал хтайла, зи вилик силисдин протокол эциг­на­, къул чIугу лу­гьуз. Зун абуруз муь­тIуьгъ хьанач.

Нетижа — зун мад больницадиз аватна. Гьа инай Сталинан тIварунихъ арза кхьена, Да­гъустанда кьиле физвай къанунсуз крари­кай. Гьайиф хьи, и чар Дагъус­тандин НКВД-дин къуллугъчийрин гъиле гьатна. 1939-йи­сан­ апрелдиз зун силисдин отделдин на­чаль­никдин куьмекчи Панфилован па­тав тухвана ва ада заз Сталинан тIвару­нихъ кхьенвай зи арза къалурна­. Силисчи Очинани ада зун чпиз кIани кьван гатана ва зун зал алачиз­, закай тахсиркар, душман ийизвай протоколдал къул чIугваз туна”.

Гьикьван зайиф хьанвайтIани, Сафаралиева суддал вич тахсиркар туширди, вичел­ буьгьтенар илитIнавайди, силис гужар, зулу­мар авуналди тухвайди лагьана, амма судди Гьажимет Сафаралиев ДагЦИК-дин Пред­седатель Нажмудин Самурский кьиле акъвазнавай буржуазиядинни миллетчивилин дестедин активный иштиракчи тирди тестикьарнавайди яз гьисабна ва адаз кар атIана.

Судди Гь.Сафаралиевал силисчийри илитIнавай нагьахъан, тапан тахсиркарвал тестикьарзавай кьве документ раиж авуна. Абурукай сад 1927-йисуз Сафаралиева Да­гъустандин обкомдиз Ахцегьай кхьей чар тир. Ана партийный къуллугъдал алай са касди ДагЦИК-дин Председатель Н.Самурскийдикай гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвай къундармаяр, авачир крарикай гафар-чIалар чукIурзавайдакай кхьенвай.

Кьвед лагьай документ — Дагъустандин чIе­хи къуллугърал алай муьжуьд комму­нист­­ди республика патал гзаф хийирлу крар ийизвай бажарагълу тешкилатчи, руководитель Нажмудин Самурский Дагъустанда вичин къуллугъдал тунин гьакъиндай тIалабза­­вай. И муьжуьд касдик Сафаралиевни квай. И кьве чарчиз талукь месэлани Дагъус­тан­дин обкомди 1930-йисуз гьялнай ва талукь къарарни кьабулнай. Гила, цIуд йис алатайла, и чарар инкъилабдин, граждан дяведин ак­тивный иштиракчи, намуслу, гьахълу, жавабдар, республика патал пара хъсан кIва­лахар авур коммунистдик тахсир кутадай, ам буржуазиядинни миллетчивилин дестедин векил я лугьуз тестикьардай документар хьана.­

Абуруз талукь яз лагьай Гь.Сафаралиеван гафар садани кваз кьунач. “Зи кьил акъат­­­завач, партиядиз малум тир ва та­лукь къимет ганвай и чарарикай чакай контрре­волюционерар, советрин гьукумдиз акси инса­нар ийизвай документар гьикI хьанвайди ятIа. Самурский хьтин регьбердикайни контрреволюционер ийизва. Ам заз гьамиша намуслу, партиядиз вафалу коммунист яз чида”.

Силисчиярни, прокурорни, судьяни сад хьана ва 1939-йисан 20-сентябрдиз СКВО-дин военный трибуналди Гь.Сафаралиеваз 10 йис кар атIана. Идалай гъейри, адан мал-эменнини къахкъудна.

Гьакъикъи Сафаралиев масад, кесиб халкьдин, советрин госу­дарстводин къайгъу­да авай, абур патал гьа­ми­­ша вичин чанни гуз гьазур инсан тир эхир. Республикадин вилик адан лайихлувилер тIи-мил туш. ИкI, 1920-йи­суз ада контрреволюция­дин бандайриз Кьиблепатан Дагъустандиз фидай рехъ агална. 1924-йисуз ада тIвар-ван авай бандит Гьашим ва, Чечнядай катна, Да­гъус­танда чуьнуьх хьанвай инсафсуз къачагъ тергна. Азербайжандай Дагъустандиз атай ругуд бандит кьуна ва талукь ор­ганрив вахкана. Агъул ва Ахцегь районра Сафаралиева дагъвийрин яшайиш хъсанарун, абуруз къулай шартIар тешкилун патал гзаф ала­хъунар авуна. Адан иштираквал аваз гьи­кьван школаяр, муькъвер эцигна! 1937-йисалди баркаллу ва намуслу регьберди республикада пара хъсан ва къени цIийиви­лерик, дегишвилерик вичин зегьметдин пай кутуна. Адаз РСФСР-дин гьукуматди автомобиль багъишна. Амма касдиз адаваз вичи туькIуьрай рекьерай, эцигай муькъверай фидай мумкинвал ганач.

“Дахди вичи ва чна кхьей чарарикайни менфят хкатнач, — рикIел хкизва Лейла Гьажиметовнади. — Дах кьун чун патал жегьен­немдиз­ элкъвенай. Вири чахъай катзавай. Гьатта — ви­ликан дустарни, хъсан танишарни, бязи мукьвабурни. Чна вири эхна, чаз дах гьахъдиз ахкъудай югъни акуна. СССР-дин Верховный Суддин военный коллегиядин къарардин бинедаллаз, 1956-йисан 30-майдиз (кьейидалай гуьгъуьниз) чи дахдилай тахсирар алудна”.

Къе Сафаралиеврин чIехи тухумдин векилри республикадин ва Россиядин шегьер­ра, карханайра, идарайра зегьмет чIугваз-ва. Абурукай сад физикадинни математикадин илимрин доктор, Россиядин Федера­ция­дин Госдумадин депутат Сафаралиев Гьажимет Керимович я.

Нариман Ибрагьимов