Чаз фадлай таниш ахцегьви Магьмудов Надир бубадихъ галаз чун и мукьвара Дербентдай хкведай рекье, ЦIийи Макьарал дуьшуьш хьана. Ам патав гвай Советскийдал, вичин кIвализ хъфиз рекьел акъвазнавай. Патав машин акъвазарна, таниш ватанэгьлияр акур ам гзаф шад хьана. “Нисинин вахт я, къулал къе жува гьазурнавай хъсан къавурмани ала. КIвализ илиф тавунмаз, валлагь, за куьн гьич санизни ахъа ийидач. Жуван рикIиз хуш ватанэгьлийрихъ галаз ацукьна рахун-луькIуьн авунихъ зи вил гала”, — лагьана, ада чун рикIин сидкьидай кIвализ илифарна. Хъфиз тади квайтIани, яшлу итимдин кефи хун кутугна акунач, илифарна. “Квез чидани, зун 33 йисан тежриба авай пешекар ашпаз я гьа…”, — вичин уьмуьрдикай ихтилат ийиз, ада селигъалувилелди тадиз суфра къурмишна.
Надир Магьмудов 1940-йисуз Ахцегьа зегьметкеш чIехи хизанда дидедиз хьана. 1943-йисуз буба Магьмуд рагьметдиз фейила, адан 3 йис тир. Сад-садалай гъвечIи 7 аял ялгъуз диде Хануман гъилерал аватна. Иллаки дяведин ва адалай гъуьгъуьнин четин йисара, гьелбетда, дидедал текдиз аялар кIвачел акьалдариз гзаф азият-зегьмет акьалтна. 1954-йисуз Ахцегьрин 1-нумрадин мектебда 8-класс куьтягьна, ам дидедихъ галаз Агъасиеван тIварунихъ галай колхоздиз звеновод Мурсалова Келиматан гъилик кIвалахиз фена. Дуьз 11 йисуз колхоздин малар хуьз, лежбервал ийиз хьана. 1959-йисуз армиядиз тухудай комиссиядал “КIвенкIвечи лежбер гьелелиг колхоздин производствода амукьрай, ахпа, кIвале яшлу, сагъсуз дидедихъ гелкъведай касни кIанда эхир”, — лагьана (а макъамда стхаяр Майкоп, Тажир, Алимурад хуьре авачир, вахар — Цуькверни Муьгьуьбат гъуьлуьк квай), Надир дидедихъ гелкъвез туна. Диде рагьметдиз фейидалай кьулухъ, 1965-йисуз, ам Махачкъалада кулинарный училищедик экечIна. Зегьметдин 44 йисакай дуьз 33 йисуз ада ашпазвал, чIехи пай береда кьилин ашпазвал авуна. Са йисалай хьиз хуьрекар гьазурдай хъсан устIар яз хтана, сифте 10 йисуз Ахцегьа — столовойда, ахпа 10 йисуз Баку шегьердин са ресторанда, эхиримжи йисара Дербент шегьердин ва Мегьарамдхуьруьн кафейра кIвалахна.
— Бакуда гъилихъ гелир галай хъсан кIвалах, инсанрин арада хатур-гьуьрметни аваз шаддиз яшамиш жезвай. Хъсандиз кфил, зуьрне, чIагъан ягъиз чидай зун шад межлисрин рикI тир. Амма хизандин бязи месэлаяр себеб яз, шегьердин юкьвал алай кIвал, кьве хва галай пабни туна, кьисметар я кьван, зун Дербентдиз хтана, цIийи кьилелай кIвал-югъ кухтуниз мажбур хьана. Гила, ингье, Мегьарамдхуьруьн райондин Советскийдал яшамиш жезва. И кIвал саки яшлу кьилихъ жуван гъилералди эцигнавайди я, гьелелиг рикIиз кIанивал туькIуьриз хьанвач. 80 йисан яшдилай алатна зайиф хьанвай залай гила алакьни хъийидач, авунвайди бес я. КIандатIа, жегьилри чпи чпиз кIанивал туькIуьр хъувурай, — чахъ галаз багърийрихъ хьиз суьгьбетзава агъсакъалди.
— Надир буба, вун ина текдиз дуланмиш жезвани, амай хизанар гьинава? — хабар кьуна чна.
— Тек я лагьайтIа жеда. Вад хвани са руш Москвада, гьардахъ туькIвей хизан, кIвал-югъ аваз яшамиш жезва. Уьмуьрдин юлдаш кефсуз тирвиляй хъуьтIуьз гьабурун патав гва, гатфарихъ хкведа. Заз, адетдин инсан я кьван, кьуьзуь кьилихъ хуьруьн чкадай экъечIиз кIандач. Гьатта вири ина туна (саки зур гектардин чил ава, жувалай кар ахлакьзавач, шегьердин шартIара вердиш гадайризни чилел кIвалахиз кIандач), Ахцегьиз хъфена, амай уьмуьр къайгъусуздаказ гьана ахкъудунихъ вил гала. Герек сур хайи Ватанда жуван багърийрихъ галаз жеривал.
Муькуь патахъай, зун кьетIендиз са куьналдини тафаватлу тежезвай, мани-макьамдал, шадвилел, тIуьн-хъунал рикI алай, бязи вахтара кагьул хьана, къе жери кар пакадал тадай адетдин инсан я. Кьулухъди вил вегьейла, жуван уьмуьрдал, Аллагьди гайи йикъал-кьисметдал пара рази я, шикаятдай кар авач. Са кIвалахдихъайни кичIе тушиз алакьдайвал гьалал зегьметдалди яшамиш хьана. Вири агалкьунар ва гъалатIарни (къуй Аллагьди абурулай гъил къачурай) жуванбур я. 2000-йисалай инихъ пенсияда аваз, жуван сала-багъда кIвалахна, инсанриз жувалай алакьдай куьмекарна. Гила ахьтин къуватарни амач, я дуьньядихъ вилни галамач. Дугъри я, анжах са кар ава: гьамиша хайи Ватандихъ, дуьньядилай фейи жуван багърийрихъни бязи ярар-дустарихъ цIигел я. Заз чида, вяде хьана кьейидалай кьулухъ, адетдин пара инсанар хьиз, зунни вири дуьньядин рикIелай алатда. ТIвар, хайи-кьейи йисар кхьенвай сурун къванни са кьадар бередилай, мармар къванерин шегьерда квахьна, невейриз жагъин хъийидач…
Квехъ галаз ацукьайла, дугъриданни, рикIиз регьят хьана. Э-хь-хьхь, бесрай пашман фикирар, чан аламай кьван чIавалди инсан шаддиз яшамиш хьана кIанда. Квез чидани чувудри вуч лугьудатIа: “Хъсан фикир ая, хъсан жеда”. Гуьгьуьлар хкажун патал исятда за квез чи бубайрин авазрикай яда,- лагьана, агъсакъалди кьацIалай кфил къачуна, лезетдивди бубайрин куьгьне авазар ягъиз башламишна.
И вахтунда, якъин, адан рикIелай вири дердер ва философвилин дерин фикирар алатнавай.
Дашдемир Шерифалиев
