Четинвилериз дурум гайиди

Йисар физва, девирри девирар дегишарзава, уьлкве, республика ва чи хуьрер, районар патал гьакъисагъвилелди зегьмет чIугур, акьалтай вири четинвилериз дурум гайи инсанарни чавай къакъатзава. Ахьтинбурукай сад цIи дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам хьанвай Ватандин ЧIехи дяведин иш­ти­ракчи, зегьметдин ветеран, республикадин прокуратурадиз уьмуьр­дин 35 йис бахш авур  Примов  Жанлат  Жаватович  тир. Жаван чIа­валай ам женгерин яцIара гьатна ва анрай ам дирибашвилелди, уьтквемвилелди экъечIни авуна.

Жанлат 1921-йисан январдиз Къалажухрин хуьруьн (Докъузпара район) лежбер, колхоздин брига­дир, седридин заместителни хьайи Жаватан хизанда дидедиз хьана. Ком­му­нистрин партиядин жергейрикни экечIай Жавата фад кьатIана, советрин гьукуматди зегьметчи инсанрин веледриз ачухнавай рекьерикай менфят къачуна кIанда. 1930-йисар лап четинбур, агъурбур, кашакди инсанар те­леф жезвайбур тиртIани, ада рухвайрив кIе-лиз ту­на. 1940-йисуз Буйнакскдин педагогви­лин училище куьтягьай Жанлат хуьруьн аялриз урус чIалан тарсар гунив эгечIна. Жаватни­ диде Менже хцин мехъеррин къайгъуйра гьатна, амма и мурад кьилиз акъатнач. Гатун гуьлуьшан юкъуз цав ха­барсуз чIулав булутри кьуна, къалажухвийрив рикI  къарсатмишдай хабар агакьна — дяве. Фашистрин Германияди­ Советрин Союздал вегьенва, уьлкве хаталувилик акатнава, халкь Ватан хуьз къарагъна кIанзава. Ихьтин жавабдар макъамда къене рикI авай итимривай далдадик чуьнуьх жеда жал? Жаватан рухваяр — Примни Жанлат — Ватандин гьарайдал фена.

Жанлат Ставрополда авай атлуйрин эскадрондиз рекье туна ва адаз савадлу масабурухъ галаз са­нал военный рекьяй тади гьалдин чирвилер, вердишвилер гана. Взвод­дин командирвиле тайинарай Примов эскадрондихъ галаз Харьковдин патарив фена. Яру Армияди гузвай кьван телефвилеризни, зиянризни килиг тавуна душманди виликди гьерекатзавай. Примов ви­чин юлдашрихъ галаз кьуд вацра­ фа­шистрин хура акъвазна, ко­мандиррин тапшуругъар кьилиз акъудна, душмандин гзаф гьужумар алудна. ГьакI ятIа­ни, артиллериядин, танкарин гуьллейрин, ца­вай “къвазвай” кьван бомбайрин хура гьатна­вай аскерар телеф жезвай, кIанзни-такIанз кьулухъ чIугуниз мажбур жезвай. Фашистар Кавказдихъ элкъвенвай. Атлуйрин эскадрондиз тапшуругъ гана: Кировабаддиз фин ва ана са шумуд сеферда кьери ва зайиф хьанвай эскадрон вири терефрихъай къайдадиз хкун. И буйругъ тамамарун патал са варз акъатна.

Жанлат Жаватовичахъ галаз зун цIувад йис вилик гуьруьшмиш хьанай. А вахтунда ада рикIел хканай:

— Элкъвена фрондиз хъфидайла, заз зи багъри ерияр акунай, за Шалбуз, Шагь дагъларилай стIал­рив ацIанвай вилер аладарнай. Белиждин, Дербентдин станцийрал эшелон акъвазарначиртIани, за дидед чIалал станцийрик квайбуруз саламар ганай. Махачкъалада поезд акъвазарайла, зун Буйнакскийдин куьчеда къекъвенай, амма чидай са касни гьалтначир. Гьа инай юзун хъувур чи эшелон Таганрогдин патав акъвазарнай ва чун Миус вацIун эрчIи пата кьунвай сенгерар мадни мягькемарун патал ракъурнай.

Генерал Саливанова регьбервал гузвай Доддин Гвардиядин атлуйрин 5-корпусдиз гуз­вай тапшуругъар четинбур тир: душмандин да­­­лу патаз гьахьун ва адаз жезмай кьван зия­­нар­ гун, гьужумдиз физвай къуватар чпел желбун, чан алай къуватар къирмишун, фа­­ши­ст­рин частарик къалабулух кутун. Ктаб­ра къейд ийидай хьтин игитвилер корпусдин ат­луй­­ри гзаф авуна, абурукай хейлин­бур командиррин рикIел хкунрани кхьенва. Къалажухви­ ша­гьид хьайи са шумуд агьвалатдал акъва­зин­.

Женгер Молдавиядин чилел физвай. Са шумуд километрдин ви­лик фенвай атлуйрин корпусди кьулухъди катзавай фашистрин зегьле ракъурзавай, душмандиз станковый пу­леметрай цIай гузвай. Немсер чеб чпел хтай­ла, касни амач, на лугьуди, акурди ахвар­ я, амма чка-чкадал — кьейибурун мейитар…

— Чна женгинин нубатдин рейд тешкилнавай. Командирри гайи ма­луматрай, сифте гьалтзавай поселокда фрицар амачалдай. Чунни аниз са къурхулувални авачиз рекье гьатна, — рикIел хканай Ж.Примова.- Поселокдив агакьдалди чи вилик чукуриз-чукуриз­ кьуд молдаван атана. Къурушвийри алукI­дай хьтин тик кукIушдин бармакар алай.

— Куьн гьиниз физвайди я, чина фашистар ава, кьуллухъди элкъуьгъ,- лагьана абуру къалабулух кваз.

— АкI ятIа, и югъ абуруз эхиримжиди жеда. Гадаяр,- гьарайна за,- тирвал гьазур хьухь, вад декьикьадилай душмандин винел — гьужумдиз!

Хкетрик квай гарун шивераллай пагьливанар хьиз, хабарсуз сухулмиш хьана чун по­­селокдиз. Станковый пулеметри, автомат­ри­ ва турарини чпин кар авуна. Чан аламу­кьай­бур гьа акатайвал катна. Чи гъиле дяведин ва недай суьрсет авай пуд фургъун, пу­ле­мет алай фаэтон ва са шумуд фриц гьатна.­

Сад-садалай важиблу ва гурлу гъалибвилер къазанмишзавай Яру Армиядин кьушунри пехъи хьанвай ва азгъунвилелди дяве ийизвай фашистар чпин магъарадиз гьал хъийизвай. Атлуйрин корпусни вилик жергейра авай. 1-взводдин командир Примоваз, са­ки са километрдин вилик фена, разведка тухун буйругъна. Югъ пара чIуруди, гьалчIайди­ тир. Марфар къвана, рекьер палчухдиз элкъвенвай. Взводда амайди 14 кас тир. Станковый пулематар алай кьве фаэтон гваз Примован лекьер, мичIи йифен пердедик кваз, картадай къалурай терефдихъ чIутхунна. Тайин чкадал агакьна, санайни са кас акунач. Яваш-яваш аяздини вичикай хабар гузва. Са арадилай жив къваз эгечIна. Экуьнахъ взвод корпусдиз хъфидайвал хьана. Рекье абурал са хуьр ацалтна. Примова аскерриз тапшуругъ гана: “Куьн инал акъваз, за ана вуч гьал аватIа чирда”.

Сифте гьалтзавай кIвалин къенез гьахьнамазди адаз столдихъ, кителни хтIунна, ацукь­навай фриц акуна. Тапанчияр дакIардал алай. РакIарай атай спелар, рацIамар мур­кIади кьунвай кас акурла, немс са гьерекатни тийиз амукьна. Примова автомат вичел чIу­гурла, ада гъилер хкажна. Амни гваз хтана взвод корпусдиз.

Днепропетровск шегьердин патарив кьиле фейи женгера командирдал залан хер хьана. Сифте Украинадин, ахпа Алма-Атадин ва Москвадин госпиталра хер сагъар хъувур Жанлат вичи къуллугъзавай корпусдиз хъфена. 1945-йисан сифте кьилер тир. Ат­­луйрин корпусди Венгриядин чилел фашистриз басрух гузвай. Гьаваяр, лап лекь атIу­дай хьтин, мекьибур тир. Фрицар катза­вай­­тIани, женгер инсафсузбуруз, ивияр экъич­­дайбуруз элкъвезвай. Примов авай эскадрилья кьве суткада виликди физ алахъна, эхир пуд лагьай йикъан экуьнахъ атлуйри, фашистрин дзотарни кьулухъ туна, вилик­ди лув гана. Тамар, хуьрер, шегьреяр… Гьелбетда, советрин кана-кармашнавай, хара­пIай­риз элкъуьрнавай чкайриз ухшар авачир анагар. Разведкадин делилралди, физвай пата душман амукьун лазим тушир. Амма тамукай хкатай атлуйриз чпин къаншардиз къвезвай кьушун акуна. Вирида гьасятда тамук гье­рекат хъувуна. Взводрин командирар кIватI хьана ва хабар кьуна — вучда?

— Вучда кьван, абур тирвал къаршиламишна кIанда,- жаваб гана эскадрильядин командирди.

Фашистар патав хьиз агакьайла, аскерри чпив гвай вири яракьрай душмандиз гуьлле гана. Кьуд-вад декьикьадилай фрицрини жаваб гуз гатIунна. Амма атлуйри чпин кар авуна. Есирда гьатайбуру хиве кьурвал, абуру чи аскерар румынвияр я лагьана фикирнай.

Дявени Примова Венгриядин чилел, Днестр вацIув агакьдалди 100 километр амаз куьтягьна. Са йисуз ам Румынияда амукьна. 1946-йисан июлдиз хайи Ватандиз хтана, ху­рудал Ватандин дяведин 1-дережадин, кьве Яру Гъед орденар ва са шумуд медаль алаз. Хва вилериз ахкур диде-бубани пара шад хьана. Жанлат вичин муаллимвилин кеспидив эхгечIна, ахпа мехъерни авуна, пара къени руш Ядгарахъ галаз хизан кутуна.

Женгерин цIаярай жуьрэтлувилелди экъе­чIай атлу, офицер яшайишдин женгерин яцIара гьат хъувуна. Азербайжандин госуниверситетдин юридический факультет куьтягьай  Примов республикадин прокуратурадин идарайра кIвалахиз эгечIна. Сифтедай Махачкъалада, ахпа Кьурагь, Хив, Мегьарамдхуьруьн районра.

Дяведин вири азабар, четинвилер, къурбандар акур ва прокурорвилин везифаяр хивез къачур касди сифте нубатда гьахълувилиз, советрин законар михьивилелди хуьниз, районрин майишатра, идарайра, жемиятдин чкайра чIуру, нагьакьан крарин вилик пад кьуниз, халисан тахсиркарар жавабдарвилиз чIу­гуниз къуллугъна. Дяведилай гуьгъуьнин йи­са­ра хуьрера инсанар гзаф четинвилерик ку­май. КIевяй экъечIун патал бязибуру тах­сир­­карвилеризни кьил язавай. Колхозрин мал-девлетдал гъил яргъи ийизвай. Туьквенар атIуз­вай. Законар кваз такьаз, яш тамам тахьанвай рушар гъуьлериз гузвай. Куьгьне адет­рикай менфят къачуз, дишегьлияр зу­лум­­­дик кутазвай. Итимрин гужар эхиз та­хьа­на­ са шумуд дишегьлиди чпин чанариз цIа­яр­ни янай…

Жанлат Жаватович вичин пешедикай лап кагьулдиз рахадай кас тир. Уьмуьрдикай, хъсан инсанрикай, вичин дустарикай рахадайла адал вири гьейран жедай. Амма ада КьепIиррин “дело” ва гьакI  Хуьпуькьрин, Луткунрин, Рубасдин, Ахцегьрин са шумуд четин,­ делилар жагъуриз тахьанвай, шагьидрин их­тилатар чеб чпив кьан тийизвай, силисдивай бегьемвилелди субут ийиз тахьанвай “делояр” дуьздал акъуднай. Адахъ са аламат мад авай, суддал рахадайла ам прокурор яз, та­хьайтIа, адвокат яз рахазвани гзафбурун кьил акъатдачир. Им адан пешекарвилин, тежрибадин, алакьунрин, инсанвал хуьнин дережа тир.

Кьурагьа акъудай йисарикай ада икI ри­кIел хканай: — Кьурагьрин ва вири райондин жемят гьуьрмет ийиз алахъдай, мугьман кьабулунин бубайрин адетар хуьз алакьдай, зарафатдин, ихтилат-суьгьбетдин кьадар ва чка чидай, дуствал, гьуьрмет-хатур ква­дар тийидай, дамах гвачир, зегьметдал рикI алай, чпин гъвечIи ватан гзаф кIандай инсанар я. Адалай инихъ гзаф йисар алатнаватIани, зи рикIелай гьа чIаван агъсакъалар тир Бабаев Шамил, Ибрагьимов Исмаил, Мамедов Али, Идрисов Абдуллагь, Ма­ме­дов Гьабиб, Рамазанов Мавлудин, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчияр тир Мусаев Багьадин, Рамазанов Магьамедшериф, Абдуллаев Рамалдан, интеллигенциядин веки­лар тир Ягъибегов Иб­рагьим, Къурбанов Эмин, Назаралиев Али, Исаев Шамсудин, Будаев Рамазан ва гзаф масабур алатзавач. Ихьтин акьуллу, хатурлу инсанрикай даяхар, дустар кьуна зун инанмишвилелди кIвалах­дин яцIа гьатна, заз кIва­лахизни регьят хьана.

Прокурор Примова вири жуьрейрин тахсиркарвилерин вилик пад кьун патал агьалийрихъ галаз гъавурдик кутунин кIвалах гегьеншарна. И важиблу карда камаллу агъса­къалрин, дяведин иштиракчийрин, коммунистрин, муаллимрин, комсомолрин, активный дишегьлийрин куьмекдикайни менфят къачуна. Гьи хуьруьз фейитIани, ам я школада, я клубда инсанрихъ галаз гуьруьшмиш же­дай, абурун дердийрихъ яб акалдай, абур законрин ва чпиз талукь гзаф месэлайрин гъавурда твадай. Гьа и гуьруьшрал вичиз авур арзайрин бинедаллаз ада нагьахъдаказ дус­тагъда тваз кIанзавай са шумуд кас, цIийи кьи­лелай силисдин серенжемар кьиле тухвана, азад хъийиз тунай.

Государстводин жавабдар къуллугъ дуьз­даказ, ян тагана кьилиз акъудунихъ галаз­ сад хьиз, Жанлат Жаватовича уьмуьрдин юлдаш Ядгарахъ галаз ирид веледни уьмуьр­дин рекьел акъудна, абуруз, кIелиз туна, об­щест­во­диз менфятлу жедай тербия гана. Къе Примо­ван веледри, хтулри, птулри районда, республикада ва уьлкведин регионра халкьдин майишатдин жуьреба-жуьре хилера гьа­къисагъ­вилелди зегьмет чIуг­вазва.

Нариман  Ибрагьимов