ТIвар-ван авай чIехи композитор, за гьуьрмет авур, заз гьуьрмет авур багъри кас Мегьамед Гьуьсейноваз талукь макъаладин кьил яз ганвай­ гафар за жуван чIехи са эсерда, “Къавкъаздикай агъзур хиял” поэма-эсседа лагьанвайбур я. Инал, заз чиз, а цIар авай бенд гъайитIани кутугнава­:

Рагьиматан сес, Тарланан гьевес,

Мегьамед — къизмиш везинрал алай,

Алирза, Асеф… Исамудин бес!

Абдулкъадир, рикI хъуьруьнрал алай… —

Вири чи руьгьдин дагъларин кукIвар!

Гьар сад девирдин винел алай рекь!

Зи чилин тавар, зи халкьдин лувар!..

Уьмуьр амай кьван муьгьтеж жеда квехъ:

Зуьрнедал къугъвай зи дахдин тупIар,

Эмина кутур шаирвилин рехъ…

Заз ам гьамиша къизмиш везинрал алай кас яз чидай. Адан пеше, аялзамаз хкянавай рехъ гьам тир. Къизмишвал вири жуьредин гьиссериз, рангариз хас ери я. Адан артухвал, эскиквал инсандин къилихдилай, къенепатан дуьньядилай ва руьгьдилай аслу жезва. Яратмишзавай ксарин чпин къамат гъавурда авай инсанриз абурун яратмишунрай гуьзгуьдай хьиз, дерин булахдин гьамгадай хьиз, аквадайдини гьавиляй я.

Мегьамед Гьуьсейновахъ галаз сифте таниш хьайи вахт зи рикIелай садрани алатдач. Хъсан вахт тир ам: жегьил чIав, рикIе — мурадар ва куьтягь тежер умудар, патав — дустар, кIелунар, кIвалахар…

1971-йисан июндин са юкъуз зунни зи рагьметлу дуст Агъасиев Агъакиши Махачкъаладиз къвез рекье авай. Адани, зани Да­г­ъустандин госуниверситетдин ­эхиримжи курсар заочнидаказ акьалтIар­за­вай. Акьах­на чун экуьнахъ фад “Баку — Ма­хачкъала” поездда, Азадогълидай къвезва меркездиз. “Мамедкъала” станциядал поезд акъвазнавай чIавуз, чун авай вагондиз кьурай лацу якIарин, яргъи цIал­цIам чIарар япарилай агъуз авахьнавай са кас, чалай артух хьиз яшар авай жегьил, акьахна. Салам гана, ам чи къаншарда, вагондин муь­куь­ дакIардин вилик ацукьна. Чи фикир адал гьасятда акъвазна.

— Вун адан гъилериз, тупIариз килиг садра, — лагьанай за жуван дустуниз. — Ха­лиc музыкантдин тупIар я: чIагъан ягъиз­, мецерал къугъваз халкьнавай…

— Я, валлагь,- дикъетлу хьана зи дуст Агъакишини.

Чун чахъ галаз лезги чIалал рахазвайди кьатIай рекьин юлдашди вични чакай тирди чирна. Чун таниш хьана.

— За Мамедкъалада музыкальный школада муаллим яз кIвалахзава, — лагьана ада вичикай. — Даградиодиз физвайди я. За композитор Зейнал Гьажиевакай очерк кхьенва — ам лезги радиодиз тухузва.

Инал чаз адан тIвар Мегьамед тирди, ам хъсан музыкант, яратмишунрин эвел кьиле авай композитор тирдини чир хьана.

— За лагьанайни ваз! — элкъвенай зун жуван дустунихъ. Ам хъуьрез акуна, Ме­гьа­меда хабар кьунай:

— Куьне  вуч лагьанай?

Чун мадни сад-садаз килигиз хъуьрез акъвазна.

— Куьн квел хъуьрезва? — чиниз яр акъат­на, шаклу хьана Мегьамед.

Зи дустуни, яргъарилай вегьена, чи сир ачухна.

— Зи тIвар Агъакиши я, дустунин тIвар — Абдуселим. Чун гатун экзаменар вахкуз университетдиз физвайбур я. Ида заз ви тупIар къалурнай, чIагъандин мецерал къугъваз халкьнавайбур я лугьуз…

— Дуьз кьатIана ви дустуни,- регьят хьанай Мегьамедаз. — Зун дугъриданни чIа­гъанчи я. Амма ам зи пеше я лугьуз жедач, за композиторвилин рехъ хкянава.

— Ибрагьим Гьуьсейнован “Лезги чилер” чIалариз гьава кхьенвайди вун яз тахьуй гьа?!

— Зун я…

— Гзаф хъсан мани я,- лагьанай зи дустуни.

— Руьгь кутадай мани я, — алава хъувунай зани. — Манидиз яб гудайла, инсанри лугьуда: белки, куьн стхаяр ятIа? Вунни  Ибрагьим Гьуьсейнов…

— Ваъ, зун Рутул райондин Хъуьлуьдрин хуьряй я, ам — Алкьвадрилай. Руьгьдин­ стхаяр я лагьайтIа, жеда. Заз адан и чIалар пара бегенмиш хьана…

Са гьафте алатна, за а вахтара вири кIва­лера экуьнилай нянин геждалди хкуд тийиз кIва­лахдай радиодай композитор Зейнал Гьажиевакай Мегьамед Гьуь­сейнован музыкальный очеркдихъни яб акалнай.

Мегьамед Гьуьсейнован рикIел вичел ихьтин гъилериз-тупIариз фикир гудай гадаяр гьалтайди аламукь тавунни мумкин тир. Чнани, и агьвалат тек-бир рикIел хкиз, ри­кIе­лай алуддай жеди. Амма кьисметди са йисалай чун сад-садал дуьшуьш хъу­вуна­.

1972-йисан зулуз зун, са шумуд касдин, и кIвалахал къвез кIанзавайбурун, арадай хкяна, Даградиодин лезги передачайрин ­редакциядиз корреспондентвиле кьабулнай. КIвалахдин сифте юкъуз, а чIавуз хуьруьн школадин муаллимдиз, нур чкIанвай тавханаяр хьиз, акур Дагтелерадиокомитетдин холлда, дагълар ва вир галай патахъ акъат­навай гегьенш дакIар­дин вилик пIапIрус чIуг­ваз акъвазнавай таниш ухшарар квай же­гьил акуна. Патав агатайтIа, Мегьамед я.

— За ина кIвалахзава, — муштулух ганай заз ада. — Урус редакцияда музыкальный пе­редачайрин старший редактор яз са шумуд варз я.

— Зунни къенин йикъалай лезги редакциядин корреспондент я…

Чна мад сеферда сада-садаз гъилер хъияна, мубаракар авуна.

Гьа икI хьайи чи танишвал, ахпа яваш-яваш арадиз атай мукьвавал ва дуствал чавай я алатиз физвай йисаривай, яни артух жезвай яшаривай къакъудиз хъхьанач. Чи арада, са девирдин инсанрин, са пе­шедин къуллугъчийрин, композитординни шаирдин арада хьизни дуствилин алакъаяр битмиш хьана. Ада зи чIалариз гзаф ма­нияр кхьена. ЯхцIурдав агакьна. Анжах аялар патал — къанни цIуд мани кьван. Абур нотаярни галаз чапдай акъуднавай ктабра гьатнава. Къанни кьве мани — композитордин 70 йисан юбилейдиз савкьат яз за “Самурдин лепеяр” тIвар алаз акъуднавай  но­тайринни чIа­ла­рин ктабда.

Композитор яз Мегьамед Гьуьсейнов кьве вишдалай виниз жуьреба-жуьре жанрайрин музыкальный эсеррин автор я. Абурун арада вири терефрихъай зурбабур тир “Дагъустандин музыкадин рангар” тIвар ганвай сюита, “Эмин” тIвар ганвай драмадин поэма, гобой ва оркестр патал концерт, оркестр ва тар патал “Лезги рапсодия”, “Лалаандин везинар” кантата ва гзаф кьадар вокально-симфонический, камерный эсерар ава.  Мегьамед Гьуьсейнова “Шарвили” опера кхьена, сегьнедал акъудна. Им адан рикIе авай виридалайни чIехи мурад тир. Адан манияр республикадин вири халкьарин векилар тир манидарри лугьузва. Композитордин эсерар уьлкведин чIехи шегьерра ва музыкальный меркезра тIвар-ван авай оркестрри ва устадри тамамар­зава.

Жув классикадин музыкадал рикI алай ва гъавурда авай кас я лугьуз завай же­дач­­тIани, Мегьамед Гьуьсейнован бязи эсерри зи руьгьдани гелер тунва. Са къанни цIуд йис идалай вилик, чна, лезги писателрин дестеди, композиторрин Союзда адан “Эмин” поэмадихъ яб акалнай. Чун, белки, и драмадин эсердиз яб гайи сифтебур тир жеди. Чак ада руьгьдин велвела кутунай. Адай чIехи шаирдин шииратдин гьиссер агакьзавай, ада гьижран чIугваз тазвай. И эсердай Мегьамед Гьуьсейноваз Етим Эминан тIварунихъ галай халкьдин премия, ахпа республикадин премияни ганай.

Къачун адан “Намусдин аксивал” тIвар ганвай фрескаяр. Им Дагъустандин композиторрин яратмишунра эсиллагь цIийи кам, цIийи сес ва везин я. Мегьамед Гьуьсейнова, Етим Эминан ва СтIал Сулейманан шииратдилай эгечIна вири девиррин, амма виридалайни артух алай девирдин инсансузвилерикай, мусибатриз барабар вакъиайрикай вичин гаф, вичин къимет музыкадин чIалал­ди лугьузва. Яратмишунин рекье хьанвай и чIехи агалкьунизни лайихлу къимет гана — Ме­гьамед Гьуьсейновакай 2003-йисуз кьвед ­лагьай сеферда Дагъустан Республикадин Государственный премиядин лауреат хьана.

Винидихъ за къейд авурвал, Мегьаме­да гзаф йисара Дагъустандин радиода му­зыкальный редакциядиз регьбервал гана. Ада республикадин культурадин­ ­ми­­ни­стр­дин заместителвиле кIвалахна. Рос­сия­дин Федерациядин искусствойрин лайихлу деятелвилин чIехи тIвар къачунвай ва вири уьлкве тирвал машгьурвал къазанмишнавай композитор эхиримжи гзаф йисара Да­гъустандин операдинни ­балетдин театрдин художественный­ ­ру­­ководитель хьана. Гьар йикъан кIва­лахди, къуллугъдин везифайри вахтар къа­къуд­завайтIани, мецерал къугъваз халкь­навай адан тупIари гьа вилик хьиз кIва­лахзавай, цIийи-цIийи эсерар яратмишзавай. Вичин пудкъанни цIуд йисан юбилейдин вилик “Шарвили” опера яратмишна кьилиз ­акъудун — им Мегьамедан виридалайни чIехи къазанмишун хьанай. Зун инанмиш я, 80 йисан юбилейдизни ам вичин цIийи эсерар гваз гьазур жезвай. Амма агакьнач ам и йикъав. Женнетэгьли хьурай ви­чикай.

Абдуселим  Исмаилов,

Дагъустан Республикадин халкьдин писатель,

Дагъустандин искусствойрин лайихлу деятель