Арбен  Къардаш  — лезги эдебиятдин алай девирдин аршарикай сад. Адан поэзия тематикадин ва жанрайрин рекьяй жуьреба-жуьревилелди тафаватлу я. Чал адан яратмишунра гьам рагъакІидай патан, гьакІни рагъэкъечІдай патан литературадин саки вири жанраяр, формаяр гьалтзава ва абурукай гзафбуруз ада чи поэзияда сифте яз рехъ ахъайнава. Шаирдин шииррай чаз хайи чІалан вири гуьрчегвилер аквазва. Абур булахдин яд хьиз авахьна физва.

* * *

Арбенан  сифтегьан шиирар 1976-йисуз, ада хуьруьн мектебдин 7-классда кIелдайла,  Ахцегь райондин “ЦIийи дуьнья” газетдин чиниз  акъатнай. Адан хуьруьнви, журналист ва шаир Мердали Жалилова къейдзава: “1979-йис. Арбена Миграгъа юкьван школада кIелзамай. 10-классда. Самурдин юкьван школада кIвалахзавай зал ада вичин цIийи са шумуд шиир рекье тунай. Зани абур жуван гафни галаз “ЦIийи дуьнья” газетда чапнай. Ингье а чIавуз за кхьейвал: “Арбен Къардашев чи поэзиядиз яран сифте кьиляй живерикай кьил хкисай таза, регъуь, ам­ма ялавлу мулдин цуьк хьиз, ми­хьи, экуь, умудлу хиялар, фикирар, чIа­лар гваз атана. Мулдин цуькведив гвайди са хабар я: къвезвайди цуькверивни атиррив, жуьрэтдивни муьгьуьббатдив ацIай гатфар я”.

М.Жалилов гьахълу яз акъатна. РикIи­вай­ни, Арбен Къардаш чи поэзиядиз гатфарин чархачи хьиз атанай. Анжах пешекар ша­ир хьиз, къелемэгьли хьиз, ам алатай асирдин 80-йисарин эвелдилай майдандал экъечIна.

1983-йисуз Махачкъалада Даггизда “Жегьилрин сесер” тIвар алаз шииррин кIватIал акъатна. Ана ирид жегьил шаирдин шиирар гьатнавай. Абурун арада Абдул Фетягь, Аллагьяр Абдулгьалимов, Алим Адигуьзелов, Бике Алибегова, Буба Меликов ва Камалдин Агьмедов авай. Вич гьеле жегьил тиртIани, гьа кIватIалда акъатнавай шииррикай виридалайни гзаф кIелзавайбурун дикъет желбзавайди Арбенан шиирар я.

Дагъдикай рагъ хкатна,

Хунча хьтин къизилдин.

Адан нурар аватна

Зи рикIел лап кьезилдиз.

 

Зинни рикIе куькIвена

Сифте нурар ракъинин

Ракъиникай кхьена

Зани цIарар экуьнин…

Жегьил шаирдиз лезги чIал, фольклор, литература хъсандиз чизвайди гьасятда виле акьазва. Шиирдин чIал регьятди, кьезилди ва цIалцIамди я.

Шаир сеняткарвилин рекьяй вилик физвайди гьар са цIарцIяй аквазва. И кар гьа кIва­тIалда гьатнавай ва шаирди 1978-йисуз кхьей “Дидедиз” тIвар алай сонетрин таждайни ачух­диз аквазва. Къейд авун лазим я хьи, акьван гагьди лезги поэзияда сонетрин тажар гьеле авачир. Сонетрин тажар чи поэзиядиз сифте яз гъайиди Арбен Къардаш я. И кардикай авторди вичи икI лугьузва: “За мектебдин эхиримжи классра кIелдайла, “Смена” журнал подписка авунвай. Са сеферда адан са нумрада заз урусрин шаиррикай садан — Александр Говорован сонетрин таж акуна. Гьасятда зи кьилиз фикир атана: яраб залайни сонетрин тажар кхьиз алакь­датIа? Заз жув синагъдай акъудиз кIан хьана ва а кар залай алакьни авуна. Гьа икI зи сонетрин таж арадал атана”.

Диде, диде, ви лайла зи рикIема,

ГьакI манини ягъай на зи кьепIинихъ,

Гьамишалугъ фин патал зун ракъинихъ.

Азиз диде, зун на лагьай рекьева.

 

Четинвал — им гьар са рекьиз хас кар я,

За четинвал алудзава датIана.

Уьмуьрдин женг, уьмуьрдин дад кьатIана,

И кIвалахар вазни, диде, ашкар я.

 

Зи рекьера цуьквер авач яру тир,

Зи рекьел къе дагълар ала кьакьан тир,

Азиз диде, гьа вун фейи рекьел хьиз.

 

АтIузва зи рехъ вацIари гурлу тир,

Муьгъ алачир, ятIан рикIиз масан тир,

Хайи чили гуьрчегвилин гъезел хьиз.

Малум тирвал, сонетрин таж кхьин патал  автордиз  тIебиатди  ганвай  поэтический­ бажарагъдилай гъейри, шиир кхьинин ­“техникани”, яни гафарин игьтиятдин дев­­лет­лу­вал, тежриба ва маса мумкинвилерни ­герек я.  Абур вири Арбенахъ гьа девирда хьайиди чаз гьа и сонетрин таждайни ак­вазва.

Арбенан сифтегьан шиирар гзафни-гзаф дидедикай, Ватандикай, тIебиатдикай тир. А шиирри кIелдайбурун дикъет желбзавайди автордин гьиссерин тIебиивал, михьивал, жизви кьванни къалпвал тахьун тир.

Гьар са шаирдиз вичин яратмишунра далу акализ жедай, чирвилер, тарсар, менфят къачуз жедай чешмеяр жеда. Гьахьтин чешмеяр Арбенахъни ава. Абур пуд я: хайи халкьдин фольклор, лезги эдебиятдин Етим Эмин ва СтIал Сулейман хьтин классикар ва садни дуьньядин эдебият. Шаирдин яратмишунриз чна дикъетдалди фикир гайитIа,  чаз ада и пуд чешмедикайни магьирвилелди хийир къачунвайди аквада.

Арбеназ фольклор кIанарайди адан чIехи баде Нинеханум я. И кардикай ада вичин са макъалада къейдзава: “Захъ чIехи диде авай, зи дидедин баде, — Нинеханум. Адан тIвар кьве гафуникай ибарат я: “нине” ва “ханум” Ада виш йис уьмуьр кьиле тухвана, и кар адан сурал алай къванцини субутзава. Ам кьейила, зи муьжуьд йис тир ва а чIавуз зун мектебдиз физвай.

Жуван уьмуьрда сифте яз махар, ри­вая­тар, кьисаяр, халкьдин манияр заз адан ме­це­лай ван хьанай. Адавай абурукай сятералди рахаз жедай. ЧIехи бадеди абур гьакI ахъай­завачир, ам вич саки вичи сугь­бетзавай­ алемдиз куьч жезвай ва ада вичин ихтилатра жуьре-жуьре игитрин сесерни кардик кутадай: мергьяметлу игитрин, пис ксарин, аждагьанрин, къушарин ва вагьшийрин. Адан магьирвилел чи вири къуншияр гьейран тир…”. 

* * *

Мад са йис алатайла, 1985-йисуз, Арбенан кьилдин ктаб — “Сифте цуьквер” чапдай акъатна. Къейд авун лазим я хьи, и ктабдик винидихъ тIварар кьур шииррикай садни акатнавач. Ана авайбур вири акьван гагьди санани акъат тавур шиирар я.

Хъсан шиир гьикI арадал къвезва? И суалдиз цIудралди, белки, вишералди жавабар ава. Садбуру ам тIебиатдин патай инсандиз гузвай пай я лугьузва, бязибуру инсандин уьмуьрда кьиле физвай са вакъи­адихъ галаз алакъалу я лугьузва… Чи фикирдалди, хъсан шиир арадал атун инсандин уьмуьрдин шартIарихъ галаз,  шаирдин агьвалда кьиле физвай эмоцийрихъ галаз алакъалу я.

А.С. Пушкинакай кхьенвай са макъа­лада В.Г. Белинскийди къейднай: “Пуш­кинан поэзиядин, адан лирический поэ­зиядин умуми колорит — инсандин къе­непатан гуьрчегвал ва гуьгьуьлдиз хуш тир инсанпересвал я. Идаз чна амни ала­ва ийин хьи, эгер гьар са инсандиз ­та­лукь гьисс бинедилай гьайванриз хас гьисс тушиз, инсанвилиз килигна гуьзел ятIа, Пушкинан эсерра гьар са гьисс зерифвилиз, харувилиз килигна гуьзел я…”

ЧIехи критикди А.С. Пушкинан поэзиядикай лагьанвай и гафар вири девиррин поэзиядиз хас я — шиирди инсандин рикIе михьи гьиссер, къени фикирар уяхарун лазим я ва гьа и кар патал ада кхьизвай шиирар чебни зерифбур ва харубур хьун герек я, вучиз лагьайтIа, “абур гьар са инсандиз хас гьиссер туш, сеняткар инсандиз, шаирдиз хас гьиссер я”.

В.Г. Белинскийдин гафар чавай Арбенан поэзиядизни талукьариз жеда. Шаирдин 1985-йисуз акъатай шииррин кIватIалди и кар субутзава. А шииррин лирикадин игит диде-Ватандал, хайи халкьдал кьару инсан я.  Ина  тIебиатдин мензерайрикай, дидедикай, Ватандикай, муьгьуьббатдикай, авторди жемиятда вичик къалабулух кутазвай гьаларикай кхьенвай эсерар ава.

* * *

Алатай асирдин 80-йисарин эхиррилай ва 90-йисарин сифте кьилерилай Арбенан яратмишунрин II девир башламиш жезва. Адан поэзияда философиядин деринвал артух жезва, эсерра шаирдин уьмуьрдикай, деврандикай,  инсандикай, каинатдикай веревирдер гьатзава. Адан шиирар поэтикадин, сеняткарвилин рекьяй вини дережайриз хкаж жезва, лирикадин таъсирдин къуват артух жезва, уьлкведа кьиле физвай вакъиайриз ада вичин гьамиша нарагьат тир шаирвилин ва ватандашвилин позиция ачухарзава. И чIавуз адан поэзияда цIийи, новаторвилин ерияр арадал къвезва ва абур къвердавай вилик физва, шаирдин поэзия мадни къуватлу жезва ва адаз анжах вичиз хас тир кьетIен­вилер арадал къвезва.

И девирдин эсерар адан “Ичерин багъ” (1990),  “Пешапай” (1993), “Йифен суфатар” (1994) ва “Арш” (2001) ктабра гьатнава. И девирда ада драмадин эсерарни кхьена, кIелдайбурув “Ярагъ Мегьамедан гъазават” (1997), “Фана багъдин гьуьруьяр” (1998), “Хукац-Ханум”(1999) хьтин пьесаярни агакьарзава. Абурукай кьвед — “Фана багъдин гьуьруьяр” ва “Хукац-Ханум” — Лезги театрдин сегьнедални эцигнай.

Арбенан лирика гьам мана-метлебдиз,  гьакIни формадиз килигна жуьреба-жуьре ва девлетлу я. Шаирдин кьвед ла­гьай ктабда (“Ичерин багъ”) чаз адан ярат­ми­шунрин диапазон къвердавай ге­гьенш ва шииррин тематикани жуьреба-жуьре жезвайди ак­вазва.

Адан яратмишунрикай акъатнавай ма­­къалайрикай сада къейднава: “Арбен Къар­­дашан яратмишунрихъ галаз сиф­те­дай таниш жедай чIавуз акI жеда хьи, гуя ада муьгьуьббатдикай кхьенвай эсерар фи­лософиядинни гражданвилин темайрин чIаларин вилик кьезил яз аквазва. Ам­ма ­парадокс гьа ина ава, адан вири шии­рат муьгьуьббатдивди ацIанва, и гьисс, яру гъал хьиз, гьар са образдай аквазва, ­цIа­­­­рарин гьар са “нефесдай” кьатIуз ­жез­ва”­.­

ЧIалахъ жемир, лугьурла хуш гафар за,

ЧIалахъ хьухь зи, килигдайла, лал хьана.

Вилериз ви, къвазнавай зи къаншарда,

Садавайни кIелиз тежер чIал хьана.

 

ЧIалахъ жемир, вугудайла гъил за вав,

ЧIалахъ хьухь зи, чара жерла яргъалди,

Багъишдайла руьгьдин чемен-чуьл за ваз,

Ухшар авай кьилиз тефей хиялдиз.

 

ЧIалахъ жемир, вакай шиир кхьирла,

ХарапI хьанвай гафар са-сад гилигиз.

ЧIалахъ хьухь зи, а шиир цIуз вегьирла

Ва шехьдайла зун, руьхъведиз килигиз.

(“Ичерин багъ” ктабдай)

90-йисарин эхиррилай ва 2000-йисарин сифте кьилерилай Арбенан яратмишунрин пуд лагьай девир гатIунзава. Газетра ва журналра адан цIудралди цIийи эсерар ва гьакIни “Арш” (2001), “Юкь” (2010), “Гаф давам жезва” (2013) “Нагъма” (2016), “Етим Эминакай ве­ревирдер” (2018) ктабар акъатзава. Ярат­ми­шунрин сифте йисарилай эгечIна, девирдихъ, жемиятдихъ галаз даим диалогда хьайи, асирдиз, деврандиз вичин шаирвилин позиция субутай Арбен Къардаш яратмишунрин гуьгъуьнин девиррани вичин уьмуьрдин идеалриз вафалу яз амукьна ва ада вичин девирдин инсанрин художественно-эстетический кьатIунар арадал атунин ва ватанпересвилин гьиссер деринарунин карда кьетIен роль къугъвана. И девирда кхьей шииррикай сада — “Жув яз амукь” шиирда  шаирди къейд­зава:

Дегиш жезва михьиз дуьнья

Ва инсаният,

Ужуз хьанва ягьни гьая,

ЧIур хьанва ният.

Са кас амач ягъдай далу,

Я вегьедай юкь.

На жуван руьгь мийир кьалу,

Вун жув яз амукь.

 

… Вун вуж ятIа амукьда чиз

Неинки са ваз, —

Рекьиз, чуьлдиз, тамуз, гьуьлуьз,

Дагъдизни суваз,

Лацу чарчиз, цIараризни

Тийидай кумукь,

Чир жеда вун цаваризни,

Вун жув яз амукь.

И девирда къвердавай, гьар са цIийи эсерда, Арбенан сеняткарвал, устадвал вини дережайриз хкаж жезва, абуруз цIийи образар, метафораяр, гекъигунар, тешпигьар, фи­кирар, идеяяр къвезва. Шаирдин яратмишунар цIийи формайралди, жанрайралди, темайралди гегьенш ва девлетлу жезва. И девирда гьакIни шаирдин шиирра дуьньядикай, каинатдикай, уьмуьрдикай, ажалдикай фикирарни гзаф гьатнава.

* * *

“Инсан вичин девирдин велед я”, — лугьу­да. Ам девирдин гарари, тIурфанри гатада, азиятри, хажалатри ажузарда, девирдин ­гьукум гвайбуру ам чпиз муьтIуьгъарда, адакай чпиз лукI ийида. И гафар сая инсанриз талукь я, яратмишунрал машгъулбуруз ваъ. Яратмишунрал машгъул ксарихъ вахтунин ва макандин рамкайра гьакь тийидай, вичиз хас тир къайдаяр, шартIар авай маса са алем ава. А шартIарикай сад лагьайди хайи халкьдиз ва ватандиз лайихлудаказ къуллугъун я. И шартI намусдалди кьилиз акъуд­завай сеняткарди гьам вичиз, гьамни вичин хайи халкьдиз мидаим тир гуьмбет эцигзава.

Арбен Къардашан пудкъад йис агакьнава. Пудкъад йис яратмишунрал машгъул инсан патал камилвилин девир я. Эдебиятдиз атай сифте йикъалай вичин шииррин цIийивилелди ва дерин мана-метлебдалди дикъет желб авур шаирди алай вахтундани жегьилвилин гьевесдалди вичин яратмишунар давамарзава. И рекье адахъ мадни чIехи агалкьунар хьун чи мурад я.

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат