Дагъустандин Автономиядин Советрин Социалистический Республика. Ам ХХ асирдин сифте кьилерай Урусатдин пачагь тахтунай вегьинихъ, 1917-йисан октябрдиз инкъилаб гъалиб хьунихъ ва большевикри фялейрин, лежберрин, ­аскеррин советар, Россиядин Социалистический Федеративный Советрин Республика тешкилунихъ галаз алакъалу яз арадал атана.

Октябрдин инкъилабди Дагъларин уьлкведиз гьич гуьзет тавур хьтин цIийи-вилер, дегишвилер гъана. Сиясатдин еке метлеб авай вакъиайра, цIийи гьукум арадал гъунин ва Дагъустанда, гьа гьисабдай яз дагълух хуьрерани советрин гьукумдин къурулушар арадал гъунин карда лезги халкьдин уьтквем, жуьрэтлу ва дирибаш хейлин векилрини иштиракна. Гзафбуру халкьдин абадлу яшайиш, геле­жег патал чпин чанарни къурбанд авуна.

1920- йисан ноябрдиз Темир-Хан-Шурада Дагъустандин халкьарин чрезвычайный съезд кьиле фена ва анал РСФСР-дин милли крарин рекьяй нарком Иосиф Сталина Дагъустандин Советрин Автономиядикай Декларация малумарна. 1921-йисан 20-январдиз Вирироссиядин Центральный Исполнительный Комитетди махсус Декретдин бинедаллаз Дагъустандин Автономиядин Советрин Социалистический Республика тешкилнавайди тестикьарна. ЦIийи республика РСФСР-дин къурулушдик акатна.

ДАССР цIуд округдикай ибарат хьана­: Авар, Анди, Гуниб, Дарги, Къази­къу­мух­­дин, Къайтагъ — Табасаран, Куьре, Самур, Темир-Хан-Шура, Хасавюрт ва Каспий гьуь­луьн къерехда авай мулкни. Са тIимил геж хьиз ДАССР-дик Къараногъайдин, Къиз­лярдин, Крайновкадин, Тарумовкадин районарни, Къизляр шегьерни кутун хъувуна.

Куьре округдик гилан Сулейман-Стальский, Кьурагь, Хив, Агъул ва Мегьа­рамдхуьруьн районрин мулкар акатзавай. 1928-йисалди абур округдин наиблухар яз амай. 1928-йисан ноябрдиз ДАССР-дин ЦИК-дин къарардалди Кьурагьрин кантон тешкилна. Адак гилан Агъул­ райондин БуркIихъан, Гоа, Дулдугъ, Ку­рагъ, РичIа, Тпигъ, Хутхул ва Чирагъ хуьрерни акатзавай. 1934-йисуз Агъул район тешкилайла, и хуьрер хкуд хъувуна.

Тарихдин вакъиайри, делилри успатзавайвал, Кьурагь дередин хуьрерин агьа­лийри ханарин, ахпа Урусатдин пачагьдин истисмарчивиликай, азабрикай, гужарикай хкечIун, азад уьмуьрдин иесияр хьун патал са шумудра чпин сес хкажна. Гъиле яракьни кьуна. И кардин гьакъиндай ша­­гьидвалзавай 1877-йисан Куьредин дагъвийрин восстание рикIел хкун бес я. Хана­риз, беглериз акси къарагъай кьегьалри Кьурагь кьуна, ана цIийи хан хкяна, ам­ма ада халкь маса гана. Вишералди дагъвияр кьуна, садбур асмишна, масадбур Сибирдиз суьргуьн авуна. Архивдин документри тестикьарзавайвал, Сибирдиз Кьу­рагьай — 40 кас, КьепIирдилай — 23, Штулай — 14, КIиридай — 11, Хпежай — 2, Шимихуьряй 1 кас акъудна.

Пачагь тахтунай гадарун, лежберрин, фялейрин ва аскеррин гьукум тешкилун, чилер зегьметчи инсанрив вахкун, хуьрера икьван гагьда такур дегишвилер, идараяр арадал гъун кесиб махлукьатри ри­кIин хушвилелди кьабулнай ва абурун чIехи пай гьевесдивди цIийи уьмуьр тешкилуник чпин пайни кутаз алахънай.

Большевикрин партиядин членар, терефдарар ва шерикчияр яз, Кьурагь дередин векилри 1905-йисалай пачагьдин зулумдихъ, ханарин, беглерин истисмарчивилихъ галаз женг чIугуна, халкьдин къуьнелай са шумуд жуьредин залан парар алудун патал пачагьлугъдин къурулушриз женг малумарна. Инал сифте нубатда штулви Мегьамед Гьуьсейнован (Михаил Лезгинцев) тIвар кьаз кIанзава. Инкъилаб гъалиб хьуник ва Советрин Гьукумат тешкилуник ада кутур пай лап чIе­хиди я.

Большевикрин жергейра авайбурун чIехи пай Бакудин нафтIадин ва маса карханайрин фялеяр тир. Абуру, стачкайра, забастовкайра иштиракуналди, инкъилабдин лигимвал къачуна. Агьмед Назаралиева, Ибрагьим Ибрагьимова, Мегьамед Сулейманова, Малла Куьринскийди, Рамазан Мамедова, Али Мамедова, Надир Жабраилова ва гзаф масабуру,  инкъилабдилай гуьгъуьниз Кьурагьа, КIирида, Кьуьч­­хуьра, КьепIирдал, Гелхена, Кумуха­ советар, артелар, колхозар арадал гъиз, школаяр, культурадин идараяр кардик кутаз, чпелай алакьдай алахъунар авуна, граждан дяведа иштиракна.

Кьурагьви Ибрагьим Ибрагьимова 1905-йисан 1-майдин забастовкада иштиракнай. Идалай гуьгъуьнизни ада вичи зегьмет чIугвазвай чкада пачагьдиз акси кIв­а­лах тухвана. 1917-йисан сифте кьиляй­ ам кIвалахдилай чукурнай. Агьмед Назаралиева 1914-йисан июндиз Бакуда кьиле фейи забастовкада иштиракна, ам пачагьдин жандармайри кьуна ва дустагъда тунай.

Кьиблепатан Дагъустандиз туьрквер ва пачагьдин генералар тир Деникинан, Врангелан кьушунар гьахьайла, большевикар кьиле аваз дагъвийри чапхунчийрикай Кьасумхуьр, Дербент шегьер азадна. Хайи чи­лин азадвал хуьз яру партизанрин­ жергейрик Кьурагь дередин саки вири хуьрерай уьтквем рухваяр экечIна. Кьурагьай­ фяле-инкъилабчи Къазимегьамед Ома­ров, ХI армиядин взводдин командир хьайи­ Жамал Набиев (1920-йисуз адакай Къайтагъ-Табасаран округдин милициядин начальник хьана), Ярагьмед Тажибов, Велибег Та­гьиров, Рамазан Алиев, Гьасан­ Османов, Султанмежид Маллаев, Мелик Ме­ликов, Рамазан Асланов ва ма­сабурни. Гьажи Абдуллаева, Гьажихан Гьажиханова, Жамал Рамазанова, Нуридин Саруханова, Сардар Муртузалиева, Мирзе Мегьамедвелиева, Али Ягъи­бегова къизгъин женгера чпин чанар къурбандна.

ХIХ ва ХХ асиррин гьакъикъат тир, дагъвияр кьил хуьн патал нафтIадин мяден ва промышленностдин карханайрин макан Бакудиз акъатзавай. Са гьалда дуланмиш хьун патал фялейри лап четин шартIара зегьмет чIугвазвай.  Гьавиляй абур, яшайишдин шартIар хъсанардай фикир аваз, женгинизни къарагъзавай. Бакуда КIиридайни гзаф инсанар авай.  Абурукай хейлинбур инкъилабдин чархачияр тир. Мамедов Мажида, Исаев Исади, Исаев Мусади, Къараханов Ярагьмеда, Медетов Къазиди, Казимов Гьажиди граждан дяведани иштирак хъувуна, цIийи уьмуьрдин бинеяр кутадайлани, абур кьулухъ акъвазнач. Халилов Шагьимердан викIегь итимрикай сад тир. Ада 1917-йисуз Корнилован ва 1919-1920-йисара Деникинан аскеррихъ галаз ХI лагьай Яру Армиядин атлуйрин 7-дивизиядик кваз женгер тухвана. Ада гьакI генерал Мамонтован корпус терг авур женгинани иштиракна.

Дагъустанда Советрин гьукум тайинаруник цилингвийрини чпин пай кутуна.  Сифте нубатда Бакудин фяле Ярагьмедан тIвар кьун лазим я. Ам Бакудин совнаркомдик акатзавай. Яру партизан Салман деникинчийрихъ галаз кьиле фейи дяведа телеф хьана. И дяведа Се­лимхан Селимханова, Гьасан Магьсудовани иштиракна.

Бакуда стачкайрин, забастовкайрин, большевикрихъ галаз санал тухузвай чи­небан кIвалахдин уламрай акъатай штулвийри, партиядин членри хайи хуьре Советрин гьукумдин къурулушар арадал гъун, савадсуз лежберар, малдарар гъавурда тун патал чалишмишвална. Абурун арада активистар Мисри Ибрагьимов, Навруз Керимов (ам РСДРП-дин член тир), Сефербег Бабаев, Мелик Гьасанов, Халил Халилов ва масабур авай.

Зегьметчи халкьар истисмарчивиликай азад авунин мураддалди Бакуда кьиле тухузвай инкъилабдин гьерекатра активдаказ иштиракай гелхенвияр Кьасумаз, Гьаруназ ва Къапулаз жандармайри инсафнач, абур телефна. Абурун гьахълу кар маса гелхенвийри давамарна.

Кумухви Малла Куьринский (Эфендиев) савадлу жегьил тир. Ада 1914-йи­суз Бакуда урусринни татаррин школа куьтягьнай. 1917-йисуз ам Бакудин фялейрин ва лежберрин Советдин депутатвиле хкянай, большевикрин партиядин жергейриз кьабулнай.

1918-йисуз Малла Куьринскийди Дербентдин контрреволюционерриз акси яз тешкилай женгина иштиракна. Са шу­муд вацралай ада Астраханда ва Ба­ку­да­ авай Яру Армиядин кьушунар суьрсетдалди таъминардай участокдиз регьбервал гана. Туьрквери Кьиблепатан Да­гъустан кьурла, маса большевикрихъ, халкьдин патал алай инкъилабчийрихъ галаз Малла дустагъда тунай. Куьрин­скийдилай анай катиз алакьна. Бакудиз хъфена ва ана чинеба вичин кар давамарна. Туьрквер, интервентар Дагъустандай чукурайла, кумухви ватандиз хквезва­ ва ам Куьредин ва ахпа Самурдин окруж­комрин жавабдар секретарвиле хкязава. КIвалахни ийиз, ада партийный работ­никрин курсарни акьалтIарна. 1925-йисуз Малла Куьринский Дагъустандин об­комдин бюродин членвиле хкязава. Ада РКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин агитациядинни пропагандадин отделдин заведующийвиле, Каспийскдин заводдин ОРС-дин руководителвиле кIвалахна. Адан ала­кьунар мад Азербайжандин Республикадиз герек атана. Ада ана кьезил промышленностдин министрдин заместителвилин везифаяр кьилиз акъудна.

Октябрдин инкъилаб ва уьлкведа кьиле физвай дегишвилер Хпеж дереда­ авай хуьрерин (Хпеж, Шимихуьр, Урсун, Хпуькь) агьалийрини хушдиз къаршиламишна. Деникинчийрикай ва туьркверикай цIийи гьукумдин къурулушар хуьн патал абур яру партизанрин жергейрик экечIна. Аллагьвердиев Шуьгъвея, Рама­занов Мегьамеда, Герейханов Шабана, Гьамидов Вагьида, Эмиров Абдулке­рима, Мегьамедов Нурмегьамеда, Рама­занов Ибрагьима, Гьамидов Гьамида, Ра­маза­нов Абукара, Гьасретов Гьасрета, Азизов Шабана, Гьасанов Аллагьвердиди, Рамазанов Загьирбега, Къазибегов Мирзебега, Адамов Рамазана  Кьасумхуьрел ва Жалгъан дагъдин кIане­рив душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьуна.

Дяве телефвилер галачиз жезвайди туш. Жалгъандин кIаник кIимихуь­руьн­ви Медетханов Гьамидуллагьа азадвал патал чан гана. Адан хуьруьнвияр Насруллаев Саид, Атакишиев Иса, Эльдаров Мисри, Атлуханов Мегьамед, Мусаев Мирземегьамед хуьруьз гъалибвилин хабар гваз хтанай.

Истисмарчивиликай, ханарикай, беглерикай, граждан дяведикай азад хьайи дагъвийри гьар са хиле гьакъисагъвилелди кIвалахна, абуру хъсан патахъ жезвай дегишвилер хушвилелди кьабулна. 1923-йисуз республикадин зегьметдин агалкьунар Зегьметдин Яру Пайдахдин ордендалди къейдна.

1937-йисан 12-июндиз Виридагъустандин Советрин чрезвычайный 11-съезд­дал ДАССР-дин Конституция кьабулна. 1965-йисуз республика Ленинан, 1970-йисуз Октябрдин Революциядин орденриз лайихлу хьана.

1993-йисан 25-декабрдиз, Россиядин Федерациядин Конституция къуватда гьатайдалай гуьгъуьниз, ДАССР-дикай Дагъустан Республика хьана. Алай вахтунда республика цIуд шегьердикай ва 42 райондикай ибарат я. Республикадиз РД-дин Кьили  регьбервал гузва. Халкьдин Собраниди важиблу законар кьабулзава. РД-дин Гьукуматди халкьдин ма­йи­шат идара ийизва.

Советрин девирда арадал гъайи Да­гъустандин государстводихъ гьар са рекьяй йигин еришралди вилик фидай еке мумкинвилер хьана. Республикада хейлин заводар, фабрикаяр, кIелдай чкаяр, культурадин маканар эцигна, экономика, культура вилик тухвана, рекьер туькIуьрна, дагъвийрин аялриз кIелдай, кIвалахдай, яратмишдай вири жуьредин къулайвилер арадал гъана. Дагъустан промышленность, хуьруьн майишат, илим, культура, спорт, искусство вилик фенвай республикадиз элкъвена. Политикада, государстводин къурулушда, илимда, искусствода, литературада, спортда зурба агалкьунар къазанмишнавай дагъустанвияр, гьа гьисабдай яз лезги халкьдин векиларни, республикадилай, Россиядилай къецепатани машгьур хьанва. Абурун баркаллу крарилай жегьилрини чешне къачузва.

Къенин йикъакай рахайтIа, республикада хъсан патахъ кьиле физвай дегишвилери, зегьметчи инсан патал тухузвай сиясатди гьар сад шадарзава. Да­гъустандин халкьари стха халкьарин арадаваз абадлу, агьваллу гележегдихъ камар къачузва. Виридан гьакъисагъ зегьметдалди къазанмишзавай агал­кьун­рин бинедаллаз къенин несилди мадни виликди, зегьметдин гъалибвиле­рихъ инанмишвилелди камар къачузва. Абуру Россиядин Федерациядин государство, чи республика къудратлу, къуватлу авуник, халкьдин яшайиш хъсанаруник чпин зегьметдин пай кутазва.

Нариман  Ибрагьимов