Чилел атайбур яшамиш жезва, уьмуьр тухузва гьар сада вичин  саягъда. Къуш — цава, балугъ — гьуьле, инсан чилел ала. Ам­ма, амай вирибурув гекъигайла, инсандиз артухан мумкинвилер, амалар, акьул, чирвилер ганва. ТIебиат­да­ инсандиз муьтIуьгъ тушир са къуватни, сирни амач жеди. Гьа и артуханвили инсандивай вичи вич инсанди хьиз тухунни истемишзава.

За и гафар лугьунихъ себебар ава. Самбар­ яшар хьанвай инсан яз, тарихда хьайи, гилани жезвай хейлин крар, гьерекатар, ва­къи­­аяр гекъигайла, асирра фенвай рекьериз къимет гайила, гила ХХI асирда агакьнавай дережайриз вил вегьейла, акI жезва хьи, тIебиатди ви­чиз ганвай мумкинвилерикай инсанди вилив хуьзвай дережада менфят хкудзавач, яни ви­чи вич инсанди хьиз тухузвач. Гьатта вагьшивал, авамвал артух жезвайди хьиз я.(?) Акьул­ ганва, акьул авачирди хьиз тухузва вич.

Дуьньядин тарихда малум тир вири дявеяр, тарашунар, чукIурунар, кунар, кьиникьар инсанри къурмишайбур тушни? Чебни сад-садалай заланбур, вагьшибур.

Амма акьул артух, тIебиатдикай чирвилерин кьадар гзаф жердавай инсанди авур д­явеяр асул гьисабдай хуьн паталди ваъ, ма­садал гуж гъалибна, ам чандивай авуна, вичиз майданар, мумкинвилер, гила лугьузвайвал, чилер, базарар, девлетар артухарун па-талди къурмишай мусибатар я. Гьахьтинбур тир колониячивилин, расизмдин, гуьгъуьнлай диндин, ахпа базарар цIийи кьилелай пай хъувунин, ахпа сиясатдин, гуьгъуьнлай нацистринни  фашистрин ва икI мадни.

Ибур еке мусибатар, гила лугьузвайвал, — “глобальный” барбатIвилер.

Зун гъиле къелем кьуниз мажбурнавайди адетдин шартIара, хизанда, магьледа, хуь­ре ва я районда, шегьерда аквазвай уьмуьр я. Месела, лап хатурлу яз яшамиш жез­вай стхаяр чеб чпел элкъвезва, хизанар чкIизва. Себебар? Жагъидач гагь-гагь гьа се­бебарни. Вич лугьумир, садан кали муькуьдан калелай пара нек гузвай кьван…

Магьледа къулайвал авайди тир. 5-10 кIва­ли (хизанди) са булахдай яд хъвазвай! Яд гьарда вичин кIвализ чIугурдалай кьулухъ къулайвал артух хьана кIандай чкадал  сада муькуьдан яд атIузва. Магьле санал кIватI хъжезмач. Кимни чкIана…

Магьле чкIай хуьр амукьдани?

Хуьруьз къвезвай рехъ асирра, вири сад жез, бигерар тешкилиз, михьзавайди тир. Гила ам са ни ятIани къайдадиз гъунал вил алаз акъваззава. Рехъ низ гзаф герек ятIа, гьада авурай лугьузва…

Хуьрера  селигъа, гьуьрмет-хатур, сада-садан гъил кьун, мергьямат авачтIа, район селигъадик акатдани?

Вични райондин кьилиз къвезвай кас са гьикI ятIани девлетлу хьана, са гьикI ятIа сесер къачуна ва я ерли къачун тавуна, атанвай  ба­кьа ятIа, ада райондикай женнет ваъ, жегьеннемдин юкь авун мумкин я. “Хайибурузни” “патанбуруз” пайда ада санал алай жемятар…

Йисаралди гьа са месэлаяр — хуьрерив газ агакьарун, къулай рекьер туькIуьрун, чилерикай дуьз менфят хкудун, жегьилриз хуьре кIвалахдай, ял ядай, сагъламвал мягькемардай, хизан кутадай шартIар арадал гъун гьич рикIелни къведач… Вичиз гьа чIавуз, хуь­ре хьиз, яргъал меркезрани вири шартIар туь­кIуьрнава… Пара вахтара гьа вичиз килигзавай хуьруьнни райондин  агьалийрин гьисабдай, жуьреба-жуьре лутувилералди…

Шегьерра ихьтин адалатсузвилер генани гзаф гьалтда. Накь гегьеншзавай куьче сада, вичин къеледин цлар эцигна, гуьтIуь ийида. Масада, ви гьаят бегенмиш хьана, анал вичиз хсуси туьквен, ва я машинар чуьхуьдай будка, ахпа къеле хкажда…

Чилерин месэла гила пара вахтара колонизаторрин къайдада,  чкадал алай вирибуруз кIур гана, зур къалурна, гьялзавай дуьшуьшар гьикьван гьалтда!..

Ибур вири обществода къайда-низам та­хь­айла, умуми законри кIвалах тавурла арадал къвезвай мусибатар я.

Сагълам руьгь сагълам беденда жеда лу­гьуда. Сагълам инсанарни сагълам обществода хьун лазим я. Амма общество сагъламди туштIа?..

ЦIийи “демократрини” “либералри” гъанвай обществода инсанрин уьмуьрда, къанажагъда акьван дегишвилер хьанва хьи, пара­буруз чпи вучзавайди ятIа, чеб гьина яшамиш­ жезвайди ятIа, чиз амукьзавач. Сифте нубатда, хсусиятдал гьалтайла, ина кьадарсуз ада­латсузвилериз рехъ ганвайди вирибуру къейдзава. Амма гьахъвал арадал хкиз жедач лу­гьузва.(?) “Приватизацияди” са кIе­ретI та­раш­чияр гьасятда кьадарсуз девлетлу аву­на, миллионралди амай инсанар къекъверагриз элкъуьрна.

Гьакьван регьятвилелди гьатнавай девлетри садбурукай “къизилдин рушарни рухваяр”, “къизилдин  гъетер” авунва. Чпини кIур гузва вирибуруз… Къвезва гъиляй рикIиз кIан хьайивал. Мисаларни вири каналрай, интернетдай, маса такьатрайни кIани кьван аквазва.­

Мумкинвал авачирда, кьисасар вахчуз, я та­хьайтIа маса адалатсузвилелди кьил хуь­дай­­ рекьер жагъурзава. Тахсиркарвилерин тум­-кьил амукьзавач. Наркомания, чалкечирвал, угъривал, лутувал, ичкибазвал, террор — ибур вири сагъсуз обществодин “азарар” тушни!­

“Ватандашвал”, “инсанпересвал”, “игитвал”, “гьахъвал”, “мергьямат”, “масадахъ рикI кун” хьтин манайрилай цIар чIугун къайдадиз­ элкъвенва. Ибурал чал къецепатай илитI­завай “универсальный” (гьакьван “вири пата­рихъай туькIвей”) ивирар, Америкадинни Ев­ро­падин къайдаяр, маса завалар алава жезва.­

Инсандиз экуь, михьи, рикI шадардай , на­муслувилелди зегьмет чIугуна, гьалаллувилелди фу тIуьникай, инсанвилин къайдайрикай, марифатдикай фикирдай вахт, мумкинвал­ жезвач. Манат акунни, акьул квахьзава…

Ихьтин гьал авайди такунани туш чи обществодин вири мертебайра. Иллаки 2012-йисалай инихъ чи государстводи, адан кьил яз Президент В.Путина къачузвай камари хъсан гзаф крарал чан тагъанани туш.

И кар кьатIун патал, гьич тахьайтIа, и мукьвара ада кхьей макъалаяр, авур раху­нар­, вичикай къалурзавай телепередачаяр рикIел хкун бес я.

Тапан демократиядин чкадал гьакъикъи демократия гьихьтинди ятIа раижзава. Гражданвилин общество мягькемардай хейлин тешкилатар (вири халкьдин контроль, общественный палата, волонтерар, жегьилрин  парламент, школьникрин вирироссиядин гьерекат ва икI мадни) арадал атанва. Амма гьа­къикъи идеология, культура, савадлувал, ашкъилувал, гьевеслувал, яратмишдай кIва­лах вилик кутун  ва икI мадни маса те­рефар гьелелиг  михьи хиялар яз амукьзава.

Парабуруз яшайиш кьиле тухуз, вичин асул метлеб, вичин пакадин югъ гьихьтинди ятIа, чун гьинихъ, гьикI физвайди ятIа чизвач­.

За кьатIузвайвал, Конституциядик кух­тунвай дегишвилери а мумкинвилериз  ре­кьер­ ачухда… Гьикьван лагьайтIани, и цIийи­ви­лери зегьметчи инсандин ихтиярар хуьн, адаз гьуьрметун, зегьметдиз килигай къимет гун заминламишзава. Инсан кIвалахдик квачиз амукь тавун патал, бирдан кIвалах ква-хьа­й­тIа, ам хуьн патал хейлин рекьер-хуьлер, мум­кинвилер  цIийи девирдин Конституцияда сифте яз къалурнава. Гьавиляй ада инанмишвални артухарзава. КIанзавайди законрин къалурунар гьакъикъи крариз элкъуь­рун я. Вири дережайра… НикIе авай лежбердилай гатIунна, тахтуна авай регьбердив агакьна. Гьа чIавуз чаз яшамиш хьунин асул макьсадарни ачух жеда. Инсандини вич чIе­хи акьул-камалдин сагьиб яз гьиссда.

Мердали Жалилов