Эхиримжи гьафтейра Белоруссияда кьиле физвай къизгъинвал квай вакъиайри Россиядин гьар са агьалини секинсуз авунва. Къецепатан уьлквейрин амадагрилай пай агакьзавай дестейри гьакъикъи гьукумдиз акси гьерекатар тухун акъвазарзавач. Фашистрин пайдахни хкажзавай башибузукьрикай уьлкве хуьн патал Белоруссиядин президент А.Лукашенкоди герек вири серенжемар кьабулзава. Гьа гьисабдай яз талукь органриз государстводин, культурадин ва Ватандин ЧIехи дяведихъ галаз алакъалу имаратар, дараматар хуьн патални тапшуругъ гана.

“Чи чилин гьар са кап, гьар са хуьр, ше­гьер­ хуьн ва азадун патал миллионралди кьегьал рухвайри чпин чанар къурбандна. Бес къе чна гьахьтин телефвилералди къазанмишай азадвал, чи уьлкве фашистрин­ гъиле хутадани? За ихьтин кардиз садрани рехъ гудач!”, — малумарнай республикадин гьукуматдин тереф хуьзвайбурун митингдал Лукашенкоди.

Дугъриданни, 1945-йисуз Советрин Союз­ди, Яру Армияди (Белоруссияни союзный республика тир) фашистрин Германиядал къазанмишай гъалибвал регьятдиз арадал атайди туш. Белоруссиядин чилер, хуьрер азад авуник чи ватанэгьлийрини чпин пай кутунай. Абурукайни сад Кьурагь райондин­ Гелхенрин дереда авай УкIузрин хуьряй тир Маил Юнусов я.

УкIузрин хуьр, чубарукдин муг хьиз, са ра­ган пелек ккIанва. Ам Хвережрин хуьруьн Советдик акатзавайди тир. Ина 70-далай виниз кIвалер-майишатар авай. Ватан кIеве авайла, УкIузай яхцIурдав агакьна итимар фронтдиз фенай. Абурукай анжах кьуд кас элкъвена хтана. Гьа гьисабдай яз — Маилни.

Яшлувилиз кьил янавай Юнусов Мегьамедахъ фронтдиз фидай такьат авачир, амма 1942-йисан хъуьтIуьн варцара, фашис­тар Кеферпатан Кавказдиз мукьва жедайла, ада Хасавюртдин ва Дербентдин патарив танкариз акси къанавар эгъуьнна. Хуьруьз хтай дагъви начагъ хьуникди кечмиш хьана. Маила дах вичин гъилералди секинарна. Фронтдай агакьзавай хабаррин шагьид­ жезвай жегьилдивай хуьре акъвазиз хъхьанач. Са тIимил вахт алатайла, ам дяведиз фена.

Гуржистан ССР-дин Лагедаха шегьерда кьуд вацра снайпервилин школа куьтягьай гада лап къати женгер кьиле физвай майдандиз аватна. Яру Армиядин кьушунар Днепр вацIалай элячIиз гьазур жезвай. Нем­сери вацIун а пата гужлу сенгерар кьунвай.Чи артиллерияди, авиацияди душмандин сенгеррал кьуркьушумдин хар къурайдалай гуьгъуьниз чи аскеррикни гьерекат акатна.

Маил Юнусова рикIел хканай: “Зурба вацIун винел пад чукIурнавай цекверин кIунтI хьиз аквазвай. Чи аскерри чпин гъиле гьатай гьар са затI ишлемишзавай: луьтквеяр, челе­гар, тахтаяр, кьулар, тарар… Йиф ми­чIиди тир­тIани, душманди датIана ахъай­завай ракетайри вацI экуь ийизвай. Немсерин артиллериядини далбадал вацIун винел пад язавай. Ингье акваз-акваз снаряд вилик кваз физвай луьткведихъ галукьна. Ам кIус-кIус хьана, тах­таяр ва инсанар цавуз акъатна. Чан аламайбур цин винел эх­къечI­на. Абур маса луьтквейра авайбуру вахчуна. Командиррин тапшуругъар, хер хьанвай, цIай кьунвай аскеррин гьараяр, цIу­гъар… Кьил элкъуьрдай шикилар тир.

Чи луьткведихъни снаряд галукьна. Кьил гижи хьайи зун цик акатна. Са шумуд легьзедилай, зун зал хтайла, за винелди хъуткьунарна ва гьарайна. Заз цин винел акъвазиз кIанзава. Амма винтовкади, парталри, чекмейри агъуз, циз ялзава. Гьа и арада сада кьуна, зун винелди ялна ва эмирна:

— Сирнав ая, сирнав ая, къерех мукьвал ала.

И гьарайди ва куьмек гуни заз алава къуватар гана. За къерех галай патахъ гьерекатна. Са шумуд метрдилай зи кIвачер чилик хкIуна ва рикIе шадвилин гьисс куькIвена.

Чилел акъатнамазди, захъ командирдин сес галукьна:

— Юнусов, анжах пулеметчикар лишандиз къачуз, ягъа!

“Дугъриданни, душмандин пулеметчикри, далдайрихъай ягъиз, чи аскерриз виликди фи­дай мумкинвал гузвачир. Хур галчIу­риз, зун ви­ликди фена ва жуваз къулай са чка жагъур­на, командирдин буйругъ кьилиз акъудунив гатIунна…”

Дагъвиди къуллугъзавай полк Белоруссиядин чилел акъатна. Яру Армиядин кьушунри душмандин еке армия элкъуьрна кьунвай. Гьалкъадай экъечIиз кIанзавай немсери мукьвал-мукьвал гьужумар тешкилзавай. Чи аскерри абур гуьллейралди къаршиламишзавай. Юнусов акатзавай ротади душмандин кьве гьужум алуднавай. Хейлин юлдашар хкатнавай. Пуд лагьай гьужумдиз дурум гун лап четин акъвазна. Чи артиллеристрин цIун ху­рукай хкатай кьве танкуни окоприн винел еримишна. Аскерриз абур гьикI къвезватIа аквазва. Инсандин легьзе ракъурдай саягъда­. Окопдинни танкарин арада авай мензил къвез-къвез тIимил жезва. “Ша, ша, душманар, мукьув ша!” — сас-сарал илисна, мурмур­зава Маила. Вири къуватдалди ада гранат гадарзава, ам танкунин вилик хъиткьинзава. Танкуни гьерекат давамарзава.

— Гранат! Гранат гице! — гьарайзава Юнусова хирер хьанвай юлдашриз.

Гьа и арада украинви Михаил Калинчака гранат гадарзава ва танк цIун ялаврин юкьва гьатзава…

М.Юнусов гуьллейрин, бомбайрин хар къвазвай, инсандин зегьле ракъурдай танкарин иштираквал аваз кьиле фейи женгера тIи­мил хьанач. Бедендал хьайи хиреризни дурум­ гана ада, Гъалибвилин югъни къарши­ла­мишна. РикIи гьикьван хайи чилихъ, дагъларихъ ялзавайтIани, вилериз лап фад багъри­ ин­­санар ахкуна кIанзавайтIани, укIузви кьве йи­суз къуллугъ давамариз Германияда амукьна.­

1947-йисан гатфар алукьайла, Юнусоваз Ватандиз хъфидай ихтияр гана. Рехъ… Гьи­кьван яргъи хьанай вун! На лугьуди, адаз эхир авайди туш. Шегьерар, хуьрер, станцияр… Гагь военный пар чIугвадай машинра, гагь поездра аваз, гагь кIвачи-кIвачи кьибледихъ хквезвай аскер. Дяве куьтягь хьана кьве йис тиртIани, станцийрал чпин рухваяр, гъуьлер, стхаяр гуьзлемишзавай дишегьлияр акурла, рикIиз пис жедай. Абуру, “Квел зи Пе­тя, Саша, Иван гьалтначни?” — лугьуз, ха­ба­рар кьадай. Амма гудай жаваб жагъидачир. “Хкведа, хкведа гьабурни”, — лагьана элячI­дай.

Хурудал “Жуьрэтлувиляй”, “Женгера ла­йих­лувилерай”, “Варшава къачунай”, “Кенигсберг азад авунай” медалар алай аскер эхир хуьруьз ахгакьна. Амма ина ам шаддиз, кIани­вилелди къаршиламишдай багърияр амачир. Къати женгерай, цIаярай, тIурфанрай игитви­лел­ди экъечIай касдивай гила сабурлувал хуьз хъхьанач. Ам, дидедин сур къужахда кьуна, шехьна, шехьна. КIвале амукьай, хуьруьнвийрин гафаралди, детдомдиз тухвай вахарин гьакъиндайни суракь гьат тавур аскер мадни шехьна.

КIвализ къуншияр атана ва абуру текдиз амукьай аскердиз сабурар гана. Ахпа Маил, вахарихъ къекъвез, Кьурагьиз, Кьасумхуьрел, Мегьарамдхуьруьз, Дербентдиз фена. Санайни Заидатанни Сафарадин гел жагъанач. Къуьнерихъ шинель галай аскердин рикI гьайифди­ кузвайтIани, ада умуд атIузвачир. Нубат­дин­­ сеферда Кьурагьиз фейила, адаз КIири­дани детдом авайдакай малум хьана. Энгелвал та­вуна, Маил кIвачи-кIвачи аниз рекье  гьатна. Ина са дидедин веледар чеб-чпел туьш хьана­. Абуру сада-садаз шад, бахтлу декьикьаяр ба­гъишна. Къужахрай экъечI тийизвай стхани вахар акурбурун вилерни накъварив ацIанай…

Маил вахарни галаз Кьасумхуьрел атана­, консервиярдай заводда кIвалахал акъвазна. И карханада ада яргъалди рабочийвиле кIвалахна. Вичин хизан кутуна. Вахаризни стхавал, бубавал авуна, абур гъуьлериз гана, динжарна. Уьмуьрдин юлдаш Сейранатахъ галаз ирид аял кIвачел акьулдна. Уьмуьр давам жезва.

Нариман Ибрагьимов