(Дустуникай гаф)
Вири уьмуьрда лап гъвечIи чIавалай мукьвади ва жуванди яз хьайи хуьруьнви ва къунши, дуст ва яратмишунрин карда жуван шерик, анжах вичин уьмуьрдин ва кьисметдин иеси яз вахтсуз дуьньядай фейи касдикай рахун тежер кьван четин я!
ЯтIани рахана кIанзава. Амма гьайифрин туькьуьлвили, фикиррин перишанвили ва хажалатдин деринвили вун кIевера твазва. Абуру вун гафаралди лугьуз тежедай хьтин руьгьдин ичIивилиз ялзава, уьмуьрдин фанавилин чилиниз чIугвазва. Амма муьтIуьгъ хьана виже къведач — гаф лагьана, садрани акъат тийирвал рикIе кьуна кIанзава.
Зи гаф Дагъустан Республикадин халкьдин артист, Лезги театрдин кьилин режиссер, агъзурралди тамашачийриз гьуьрметлу, амма абурун капарин ва дуьайрин ван авачиз, 3-сентябрдиз тамам жезвай 70 йисан юбилейдалди кьуд варз амаз апрелдин эхирра уьмуьрдай фейи актер ва режиссер Мирзебег Мирзебеговакай я.
— Кьиникьар инсанрихъ галайди я. Чи Мирзебеган яшар 70-дав агакьзавай. Акьван уьмуьрар такунани, гзафбур рекьизва. Амма адан кьиникь ихьтинди хьун лазим тушир. Виридалайни агъур хьайиди чи хизан патал са кар я: я рекьидайла, я агъа дуьньядиз рекье твадайла, адан гуьгъуьна вичин багъриярни ярар-дустар, саки 50 йисуз зегьмет чIугур театрдин коллективни тамашачияр, Дербент шегьердин ва лезги районрин жемятар авачир. Адан кьиникь зегьримар коронавирусдихъ галаз алакъалуди хьана. Актер, режиссер яз, акьван йисара иви ргаз хьайи рикIивай вирусдиз дурум гуз хьанач. Гьайиф чи Мирзебег!..
Мирзебега, гзаф йисара эцигна, яшамиш жедай гьалдиз гъана, амма вичивай анин винизвилерикай лезет къачуз тахьай дачадин кIвале курпашмандиз ацукьна, чахъ галаз ихтилатдик квай адан уьмуьрдин юлдаш Сонядин мецелай алатай и гафарал чавай са келимани алава хъийиз хьанач. Вучиз лагьайтIа чнани гьакI фикирзавай. Чунни, багьа ва играми касдин кьиникьи хьиз, ам дуьньядай фейи вахтуни ва тегьердини къарсурнавай.
Мирзебегакай чIулав хабар агакьай сифте сятина Мегьарамдхуьруьн райондин кьил Фарид Агьмедова вичин истаграмда кхьенай:
“Им эхиримжи вахтара зал агакьай чIуру хабаррикай виридалайни заланди я. Мирзебег Мирзебегов чи райондин, чи хуьруьн дамах тир. Дагъустандин халкьдин артист яз, вири республикадин дамахни тир. Гьайиф ва мад сеферда гьайиф! Им чун вири патал зурба магьрумвал я. КIелеви Мирзебеган къамат чи рикIера даим сагъ яз амукьда. КIелеви Мирзебеган тIвар чи халкьдин тарихда гьамишалугъ яз кхьида…
Мирзебег 1950-йисан 3-сентябрдиз Кьасумхуьруьн райондин КIеледал дидедиз хьана. А чIавуз зи пуд йис жезвай. Вучиз зун жувакайни рахазва лагьайтIа, са хуьре, са йисара хана, са рекьерани жигъирра къекъвез чIехи хьана, вири уьмуьрдани садан кардик муькуьдан бигъ кваз хьайи инсанрикай кьилди рахун четин кар я. Идалайни башкъа, чи кIвалерин арада авайди са гъвечIи сал тир. Зи дах Абумислим (Абусен) и патара тIвар-ван авай зуьрнечи тир, Мирзебеган дах Къадир — далдамчи. Чи хуьре анихъ амукьрай, къунши хуьрерани мехъерар жезвайдан муштулух чи магьледай, чи кIвалерай ван жедай. Вучиз лагьайтIа мехъер башламишдалди вилик кьавалри чпин зуьрне-далдам гьазурдай, куькда твадай. Бес чун, аяларни, и арагъ-бурагърин, къайгъуйрин-гьазурвилерин иштиракчияр туширни! Мегер абур рикIелай алудиз жедай йисар ва йикъар тирни!
Са кар къейд тавуна жедач. Абур гьакьван кьит тиртIани, чи аял вахтара хуьруьн-кIвалин шадвилерик вирида пай кутадай. РикIин сидкьидай кутадай. Шадвал ийидай себеб авачизни, шадвал къурмишиз алакьдай. Лугьун чна, хуьруьз кино атун — им шадвал тир. Йиса садра илифдай са шадвал мадни авай. Лезги театр! Тамаша!
Пагь, хуьре гьатдай юзун! Хабарар, муштулухар! Хуьруьн вилик-кьилик квайбурни, колхоздин гьакимарни, пад-къерех акунвай жегьилар-жаванарни — вири гьа са геренда кIватI хьана, ида — зи кIвализ, ада — зи кIвализ: азиз мугьманар гьарниз сад, кьвед илифардай. Няниз клубда — тамаша! “Периханум”! Гьич рикIелай тефидай сувар! Иллаки аялар патал эхир авачир кьван шадвал! Гьафтейралди, варцаралди вичикай рахадай кар, вакъиа!
… Аялвал гьахьтин чIав я. Адахъ сергьятарни кьадарар жедайди туш. Ам рикIелай тефизвайбуру чпин уьмуьрар яргъи ийизва, везиятар кьезиларзава, азиятар алудзава. РикIелай ракъурайбуруз, яшамиш жез хьиз, рекьизни четин жезва. Вучиз лагьайтIа аялвал ва жегьилвал — им уьмуьрдин виридалайни бахтлу бере я, абур галамачир уьмуьр жаза я.
Бирдан чи несилдин, чи таяр-туьшерин бахтлу йикъар кьатI хьана. Гуя вахт акъвазна. Гуя уьмуьрдин бинеяр чкIана. 1966-йисан залзала себеб яз, хуьр арандиз куьчарна. Пуд юкъуз вертолетра аваз иниз агакьарай кIелевийри Мегьарамдхуьруьн райондин Уружбайрин хуьре цIийи бинеяр кутаз эгечIна. Аялрин хивени чIехибурун къайгъуяр гьатна. Абуруз, накьвадикай керпич атIун, хизан кIвал авачиз амукьун, ам эцигун вуч ятIа, чир хьана. Абур садлагьана чIехи хьана. Мирзебега ва адан таяр-туьшери, абурулай кьве йисан вилик зани, юкьван школа Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьирхуьруьн-Къазмайрал куьтягьна. Им 1968-йис тир.
Мирзебеган бахтунай хьиз, гьа йисуз Бакуда Азербайжандин искусствойрин институтда Лезги театр патал актерар гьазурдайвал тир. Малумарай конкурсда алакьунар къалурай ва имтигьанар вахкай жегьилрин арада Мирзебегни хьанай.
Бакуда хъсан чирвилер къачузвай жегьилар гьеле кIелзавай йисара пуд тамашада къугъванай. Дипломдин кIвалах яз, Шиллеран «Фендигарвал ва муьгьуьббат» тамаша эцигнай. И тамашада Мирзебега Фердинандан роль тамамарнай. Ам Дербентда, Махачкъалада къалурнай. Гьа икI Мирзебег Мирзебегов, Агъахан Агъаханов, Агъалар Къурбанов, Басира Ибрагьимова, Саимат Муслимова ва масабур милли театрдин актерар хьанай.
1972-йисан гатун варцарикай са юкъуз Лезги театрдин коллектив гила КIелейрин жемятдини цIийи бинеяр кутунвай Уружбадал мугьман хьана. Вахтуналди туькIуьрнавай ачух клубдин сегьнедал «Дидедин рикI» тамаша къалурун лазим тир. Мирзебег сифте сеферда вичин диде-бубадин, мукьва-кьилийрин ва жемятдин вилик сегьнедал экъечIзавай.
Тамаша башламишна. Мирзебег сегьнедал атун гурлу капаривди къаршиламишна. Гзафбурун вилерилай, сифтени-сифте дидединни бубадин, гьелбетда, шадвилин накъвар авахьна. Жуваз и тамашани, жемятди ам кьабулай жуьрени акурвиляй за «Коммунист» газетдиз макъала кхьенай, вични жуван уьмуьрда сад лагьай макъала.
Мирзебега къвердавай четин ва бажарагъни алакьунар, чIехи устадвал истемишзавай ролар тамамарзавай. Ам гьатта Ленинан ролдани къугъванай. Амма, зи фикирдалди, “Лир пачагь” тамашада кьилин ролда къугъвай Мирзебега режиссер М. Рамазанова вичел авур чIехи ихтибар лайихлудаказ кьилиз акъуднай. Шекспиран акьван таъсирлу, мана-метлебдин, къилихрин жигьетдай са шумуд къатар авай трагедияда кьилин роль тамамарун, вични чи театрдин шартIара, — им яратмишунин рекье Мирзебеган игитвал тир. Заз чиз, и тамашадилай гуьгъуьниз Мирзебег вичихъ мадни инанмиш хьанай, гзаф ролар адаз регьят акъвазнай.
Алатай асирдин 80-йисар Лезги театрдиз четин девир хьанай. Багъиш Айдаев рагьметдиз фенвай. Режиссерикай сад азарлу хьанвай, муькуьди, къал-къиждикай кьил къакъудна, Урусатдин яргъал чкайриз акъатнавай.
Коллективдин кьиле, инай-анай гъиз, чи культурадикай, адан адетрикай хабарни авачир къерехдин ксар эцигзавай. Ихьтин шартIара театрдин гележегдикай фикирзавай ксари Мирзебегаз, режиссервилин чирвилер ва гьазурвилер къачуз, Москвадиз финин теклиф ганай. ИкI ада, Москвада Луначарскийдин тIварунихъ галай театрдин искусстводин инсититутда СССР-дин ва РСФСР-дин халкьдин артистар тир Е.Симонован ва Б.Голубовскийдин, Вахтангован театрдин зурба устадрин гъилик акатна, са йисан къене режиссервилин сирер чирна. Нетижада ада вичин сад лагьай тамаша театрдин сегьнедал эцигна…
Са шумуд йисалай республикадин культурадин министерстводи Лезги театрдин кьилин режиссервиле, ахпа художественный руководителвиле Эседуллагь Наврузбегов тайинарнай. Театрди акваз-акваз цIийивилихъ камар вегьез эгечIна. Сифте яз гьар йисан репертуардик чкадин авторрин эсерар кутадай адет арадиз атана.
И кьве касди — художественный руководитель Эседуллагь Наврузбеговани режиссер Мирзебег Мирзебегова гъил-гъиле аваз, сада — сад маса тагуз, коллективдихъ галаз алакъайра пешекарвал ва устадвал сад лагьай чкадал эцигиз, гзаф йисара санал кIвалахна. И ксари халкьдин ибадатханадин милливал, чарасуз гереквал квадар тавун патал чпелай аслу тир вири чалишмишвилер ийизвай. Ни вуч лагьайтIани, абур театрдив эгечIзавай гьалди милли драматургия арадиз атуниз рехъ ачухнай. Къе чавай чахъ милли драматургия авач лугьуз жедач. Эгер вилик вахтара, лезги автордин анихъ амукьрай, гьатта дагъустанви писателдин пьеса сегьнедал йисарилай садра эцигзавайтIа, гила, эхиримжи 20-30 йисан девирда, лезги сегьнедал эцигнавай чкадин авторрин эсеррин кьадар цIудралди гьисабиз жезва. Абурун арада жуван саки цIуд пьесани авайвили зазни чIехи шадвал ва руьгьдин къуватар гузва.
— И тамашайрин акьалтIай чIехи пай зи гъилелай, зи мефтIедай ва руьгьдай фена, — лугьудай Мирзебега. — Режиссервал четин пеше я… Жуван четин везифаяр кьилиз акъудунин гьар йикъан къайгъуйра сифте йикъарани, ахпани заз чIехи несилдин векилрикай екез куьмек хьана. Рагьметлу Абдулкъадир Сайдумов, виридан хьиз, зи муаллимни тир. Абдурашид Магьсудован гьар са теклиф, гьар са меслят заз багьа тир. Нин патай вуч майил хьайитIани, за кьабулзавай. ГьакI хьайила, тамашаярни арадиз къвезвай…
Мирзебегал, гьелбетда, гзаф зегьмет акьалтзавай. Амма халис пешекарвили четинвилер алудиз хьана, сегьнедал мадни маналу ва таъсирлу тамашаяр, къаматар къвез эгечIна. Лезги театрдин сегьнедал режиссер Мирзебег Мирзебегова 70-дав агакьна тамашаяр эцигна. Алава яз Табасаран театрдин сегьнедални ам цIудалай виниз тамашайрин режиссер хьана.
КIвалахдиз къиметни гузвай. 1996-йисуз Мирзебег Мирзебеговаз Дагъустандин лайихлу артиствилин, 2007-йисуз республикадин халкьдин артиствилин чIехи тIварар ганай.
Мирзебегаз четинвилер гзаф акурди я. Вад аялдин буба яз, гъвечIи мажибдал шегьерда хизан хуьн регьят тушир. Хуьре авай диде-бубадивайни куьмек агакьариз жезвачир. Мирзебег абурун веледрикай чIехиди тирвиляй, адалай гуьгъуьна авайбурун патахъайни къайгъу чIугуна, абурузни хизан ва кIвал-югъ тешкилна кIанзавай. Гьавиляй Мирзебегани адан уьмуьрдин юлдаш Софьяди, адаз вирида Соня лугьуда, масадбурук умуд кутан тийиз, чпин хизан яратмишна, аялар чIехи авуна. Соняди Дербентдин медучилище куьтягьнавай. Гьа чIавуз жигеррин азаррин азарханадиз медсестравиле фейи ада са чкада кIвалахиз яхцIурни цIуд йисалай пара я.
Абурухъ кьуд рушни са гада ава. Рушари, эвленмиш хьана, гьарда вичин кьил хуьзва. ЧIехи руш Саида Арабрин Эмиратра яшамиш жезва. Адан итим араб я. Адан хва, рикI алай хтул, халис араб Сейф Россиядин гражданин я. Веледрикай виридалайни гъвечIиди мурад яз хайи хва Мурад я. РикI алайди яз, акваз-такваз чIехи хьана, адахъ вичин хизан ава.
Хайи хуьруьн гьич са мярекатдикайни хкечI тийидай Мирзебег мад хкведач мехъеррикни суваррик. Вичин 70 йисан юбилейни адаз аквадач. Гьазурвилер аквазвайди тир касди, юбилейдин мярекатрин патахъай хъсан фикирар авайди тир. Райондани, хуьрени. Къе зазни чизвач, лишанлу югъ гьикI къейд ийидатIа. Вучиз ятIани театрдин кьилевай ксарни киснава. Амма зун инанмиш я хьи, саки 50 йисан уьмуьр бахш авур театрдани, вичин хуьруьн жемятдин арадани виридалайни гьуьрметлу чкайрикай сад адан тIварцIихъ галаз алакъалу яз гьамишалугъ амукьда.
— Чна лугьузвайди я жегьилриз,- хуьруьн кимел Мирзебегакай ихтилат кватайла, тестикьарнай агъсакъалри,- халкьдин артистар, халкьдин шаирар тек-бир инсанрикай жезва, тек-бир хуьрерай акъатзава. Чи хуьряй ахьтинбур акъатунал чна дамахзава. Абур чи даяхар, чи пайдахар я. Вахтсуз рагьметдиз фейи Мирзебегни. РикIел хуьда чна ам. Уьмуьрлух гьуьрмет ийида чна адан тIварцIиз ва къаматдиз. ГьакI лугьузвайди я чна жегьилризни… Абур чебни гъавурда авайди я. Женнет кьисмет хьурай Мирзебегаз!..
Абдуселим Исмаилов
Мирзебег Мирзебегован руьгьдиз
(Автор — Мердали Жалилов)
ЧIуру хабар, цIуру хабар фад къведа,
Гару, белки, гузва адаз лувар и…
ВацI вилик кваз, хвалаз гагь-гагь яд къведач,
Акси къваздай хьиз чилерни цавар и.
Гьихьтин инсан, гьихьтин устад къакъатна!
Накь сегьнедал куькIуьннавай, гъед хьана.
Гуя цавун са пай чилел аватна,
Гъетрен нурни, цIуьтхуьнайвалд, ред хьана.
Гила буш я сегьне, зални ичIи я.
Артист фена, чкIана фад халкьарни.
Гатфарин югъ къведани икI мичIи яз?
Араба — сагъ. Хкудна бес чархар ни?..
Ихьтин бедвал гьикI ацалтда рекье чи?
Мидаимди тушни мегер гьерекат?
Къамат, хъуьрез, ама эхир рикIе чи!
ГьикI лугьуда, куьтягь хьана берекат?..
Лезги чилел векь кьадач ви гелери,
ВацIар санал кIватIзамай кьван гьуьлери…
Сегьнечийрин руьгьдин лувар — КIелеви!
Аршарин ирс гьисабнавач гьеле ви!..
29.04.2020
