Урусат гражданвилин гьукумат я, адан гражданрин арада рафтарвал уьлкведин Конституцияди ва къанунри къайдада твазва. И къанунар, инанмишвалзавай диндилай аслу тушиз, гьар са гражданиндиз талукь я.
Урусатдин Конституциядин 28-статьяди лугьузвайвал, уьлкведин гьар са гражданиндиз “гьи диндиз хьайитIани кьилди ва масабурухъ галаз санал инанмишвалдай ва я са диндизни табий тежедай, вичин инанмишвал азаддиз хкядай, диндин ва маса рекьерай фикирар азаддиз раиждай ва гьа фикиррал бинеламиш хьана амал ийидай ихтияр ава”. Гьар са гражданинди, и статьяди къалурнавайвал, вич табий хьанвай диндин къанунар бегьемарзава. Месела, мусурманди капI ийизва, закат гузва, сив хуьзва, гьаж ийизва… Чеб мусурманар я лугьуз, амма диндивай яргъа тир хизанри, чпин веледар эвленмишдайла, некягь тавуна, анжах ЗАГС-дин регистрациядал амалзавай дуьшуьшар бажагьат гьалтда. Ихьтин хизанра эркек велед суьннетни ийида ва рагьметдиз фейи чпин мукьва касни Исламдин къанунар вилив хвена фаракъатда.
Диндар мусурманди Аллагьдин къанунриз гьукуматдин законрин вилик артуханвал, эвелимживал гуда. Месела, веледдиз мехъердайла, эвленмиш жезвайбуру, гьукуматдин регистрация тавуна, некягь авунни бес жезва. Карчи касди, гьукуматдин налогар гунилай гъейри, Исламдин къанунрал амална, закатни чарасуз яз гуда.
Гзаф вахтара инсанрин арада пулариз, гьахъ-гьисабдиз, эменнидин алакъайриз талукь месэлайри гьуьжетар, наразивилер арадал гъизва. Им тажуб жедай кар туш, вучиз лагьайтIа Аллагь-Таалади Къуръанда “Девлетар кIватIунин акъажунар” сурада (№101) лугьузва, (мана): “(Мал-девлет) кIватIуни (ва адалди дамах авуни) куьн машгъуларнава. (И кар) куьн сурариз къведалди (куьн сурара гьатдалди) давам жеда”.
Эменнидиз талукь тир алакъайрикай сад ирс къачунин месэла я. Урусатда ирс паюн Гражданвилин Кодексди ва кьилдин къанунри гьялзава. Уьлкведин законралди ирс паюн кьве жуьреда тамамариз жеда: веси авуналди ва веси авачиз (яни законрал бинеламиш хьана). Гражданиндивай вичи тазвай ирс вичиз кIани жуьреда, гьи касдиз хьайитIани, ам варис хьун, тахьун гьисаба такьуна, пайиз жеда. Адавай вичин гьи ирсдардиз хьайитIани ирсиникай са затIни тагудай ихтияр ава.
И макъалада чун Исламда ирс къачунин къайдайрикай рахада. Гьайиф хьи, чи уьмуьрдин тежрибади къалурзавайвал, ирс Исламдин къанунрал амал авуна пайзавайбур лап тIимил жагъида. Са вахтара чи, лезгийрин, арада ихьтин келимайрин ван къведа: “Диде-бубадин кIвал гъвечIи гададиз къвезвайди я”. Исламда лагьайтIа, ихьтин тестикьунриз са делилни авач.
Исламда ирс паюн ибадатдин хилерикай са хел, адан ферзерикай са ферз я. Мусурманди Ислам диндин маса ферзер гьикI тамамарзаватIа, ада гьакI ирсни диндин къанунралди пайна кIанда. Амма, гьайиф хьи, гзаф мусурманри ирс шариатдалди паюниз фикир гузвач. Лугьун лазим я, Исламдин ирс паюнин къанунар Урусатдин Гражданвилин Кодексдихъ галаз дуьз къвезва.
Ирс паюнин къанунри (ал-фараид) Исламда лап важиблу чка кьазва ва фикъгьда (исламдин правода) ирс паюнин месэлайриз, адет яз, кьилдин ктабар талукьарзава. Аллагьдин Расулди (Аллагьдин салават ва саламар хьуй адаз) лагьанай: “Куьне Къуръан ва ал-фараид чира ва (абур) инсанризни чира, гьакъикъатда, зун и дуьньядай вахчуда”. Гьадисдикай ат-Тирмизиди ва ал-Гьакима хабар гузва.
Инсан кьейила шариатдин къанунралди, адан ирсиникай ам кучукуниз герек жезвай такьатар (пулар) (сур атIай ксариз гудай, кафан къачудай ва маса дердияр кьилиз акъуддай) чара ийида. Амма, инсанар кIватIиз, абуруз тIуьнар, садакьа я лугьуз, пишкешар гун адет хьанвай, гилан аямда кьейида тунвай ирс серф авун къадагъа я.
Кьейи инсандин вири буржар лагьайтIа, ада тунвай ирсиникай гуда. Эвелимжи буржар — им Аллагь-Тааладин вилик хивевай буржар я: гьаж авун, закат гун ва масабур. Эгер мусурман гьаж тавуна кьейитIа, адан паталай маса касди гьаж авун патал адан ирсиникай лазим кьадар пул чара ийида. Гуьгъуьнлай кьейидан веси кьилиз акъудда. Къейд ийин хьи, шариатдалди инсандиз вичи тунвай ирсиникай, ам кучукуниз акъатай ва буржарай вахкай пулар хкудайла, пудай са паюнилай виниз веси ийидай ихтияр авач. Амма вири варисар рази яз хьайитIа, веси ийизвай такьатрин кьадар пудай са паюнилай артухни хьун мумкин я. Амма са бязи ирсдарар кьейидан весидал рази яз, муькуьбур нарази хьайитIа, кьейида вичин ирсинин пудакай са паюнилай артух весида къалурайтIа, и веси кьилиз анжах весидал рази тир варисриз къвезвай паярикай хкудна къачуналди кьилиз акъудда. Мадни къейд ийин, эгер кьейидан веси адан сифте нубатдин варисдиз къалурнаватIа, ихьтин веси муькуь варисрин разивал авачиз кьилиз акъуддач.
Ахпа кьейидан амай ирс, Къуръанда къалурнавайвал, варисрин арада пайда. Аллагь-Таалади ирс итимриз ва дишегьлийриз къалурнава. Авам вахтара арабри дишегьлияр кьейидан ирсиникай магьрумнавай. Амма шариатда ирс паюнин кьилин асул бине им я: итимдиз ирсиникай къвезвай пай дишегьлидиз къвезвай паюнилай кьве сеферда артух я. И асул бинедин метлеб ам я хьи, дишегьли я вичин бубадин ва я адан мукьва къаюмдин, гъуьлуьз фейила, адан гъуьлуьн къаюмвилик ква. Итимдин буржи дишегьли ва хизан хуьн я. Дишегьлидал са харжиярни алач, ам я вичин бубади, я гъуьлуьк квайла, уьмуьрдин юлдашди хуьзва.
Винидихъ чна гъайи ирс паюнин асул бине Къуръандин и аятда къалурнава: “Куь аялрин патахъай Аллагьди квез ихьтин веси ийизва: (эгер квекай сад кьейила, ада тунвай ирсиникай) эркек (аялдин) пай кьве дишегьли (аялриз) къвезвай паяриз барабар я. Эгер (эркек велед авачиз) дишегьлийрин (рушарин) кьадар кьведалай гзаф яз хьайитIа, абуруз тунвайдакай (ирсиникай) пуд паюникай кьве пай къвезва. Эгер (ирссагьиб) са руш яз хьайитIа, адаз (ирсинин) зур пай ава. Адаз (ирс тунвай касдиз) велед аваз хьайитIа, адан диде-бубадиз, гьар садаз, ругуд паюникай са пай къвезва. Адаз велед авачиз хьайитIа, адан варисар дидени буба жеда, гьа дуьушуьшда дидедиз пуд паюникай са пай ава (ва амай паяр — бубадиз). Эгер адаз (кьейидаз) стхаяр (ва вахар) аваз хьайитIа (кьве ва я артух), (кьейидан) веси тамамарайдалай ва адан буржар вахкайдалай кьулухъ амукьзавай кьадардин ругуд паюникай са пай адан дидедиз къвезва. Квез чизвач нин патай, куь диде-бубайрин ва я куь аялрин, квез артух хийир аватIа. (Им квез) Аллагьди веси авунвай ферз я. Гьакъикъатда, Аллагь — Вири Чидайди, Камаллуди я”. (Сура “Дишегьлияр”, 11).
И аят ва адан гуьгъуьнлай къвезвай аят, генани “Дишегьлияр” сура акьалтI жезвай аят (пуд аят) ирс паюнин илимдин (ал-фараиддин) диб, Ал-фараид бегьем муракаб илим я, вучиз лагьайтIа, гьар са ирс паюнин дуьшуьш варисрин кьадардилай, жинсинилай аслу жезва. Варисриз къвезвай паяр тайинарун са кьадар гьисабрихъ галаз алакъалу я, кьилди са касди вичиз къвезвай ирс чирун четин месэла я. Гьар са ирс паюнин дуьшуьш и илимдал машгъул пешекарди чирна, талукь къарар акъудун лазим я.
Тажидин Къазибегов,
Махачкъалада авай имам аш-Шафиидин
тIварунихъ галай мискIиндин имам,
физикадинни математикадин илимрин кандидат, доцент
