“Къе, чапхунчияр авачир девирда, чи тарих, чIал, музыка чавай къакъатзава”.

(Расим  Гьажи)

И йикъара интернетдин YouTube-да пайда хьайи видео-интервьюди лезги интеллигенциядин векилрик, кьилди къа­чур­тIа, хайи чIалан къайгъуда авайбурук къалабулух кутуна. Азербайжан патан кьве лезгидин арада кьиле фейи ихтилат асул гьисабдай чIалакай, мектебра аялриз тарсар гудай лезги чIалан ктабар акъудуникай тир. Вич лезги чIа­лан рекьяй эксперт я лугьузвай касди къейд авурвал, мектебра лезги чIа­лан тарсар гун патал акъудун фикирдик квай ктабрин кхьинар латиницадинбур (латин гьарфарин бинедаллаз) жеда.

Малум тирвал, 1928-йисуз чи кхьинрин система латин алфавитдин бинедаллаз арадал гъана ва та 1938-йисалди ам ишлемишна. ЧIалан машгьур алим Мегьамед Гьажиева алатай асирдин кьвед лагьай паюнин сифте кьилера Дагъустандин тарихдин, чIалан ва эдебиятдин институтдин илимдин сессиядал кIелай “Дагъустандин чIаларин кхьинрин месэлаяр” докладда къейднавайвал, латинламишай алфавитривайни цIийиз кIел-кхьин арадал атай Дагъустандин гъвечIи чIалар тамамвилелди еримлу ийиз ва вилик эцигай тапшуругъар кьилиз акъудиз хьанач. Кьилди къачуртIа, латиницадин би­недаллаз алфавитар туькIуьр­дай­ла, Дагъустандин чIала­рин гафарин состав вилик финин мумкинвилер, грамматикадин къурулуш ва фонетикадин къайдаяр фикирда кьунвачир. И ва маса месэлаяр себеб яз, 1938-йисуз Дагъустандин чIаларин, гьа жергедай яз лезги алфавитни урус графикадин (кириллицадин) бинедаллаз туь­кIуь­­ру­нин чарасузвал арадал атана. Миллет патал гьам сиясатдин, гьам медениятдин жигьетдайни и месэладихъ еке эгьмият авай. ЦIийи алфавитри исятдани­ чаз эдебият вилик тухудай мумкинвал гузва, адалайни гъейри, тарихдин делил фикирда кьуртIа, кириллицади милли халкьар урусрин эдебиятдиз, медениятдиз мукьва авуна.

Къейд ийин, гьар са чIалан алфавит, графика, орфография мидаим яз гьа са тегьерда амукьун вич на­мумкин кар я. Исятда чахъ авай ал­фавитдал рази туширбурни, адак хуькуьрдай ашкъи авайбурни авачиз туш. Гьа са вахтунда чна рикIе­лай ракъур тийин хьи, тарихдиз вил вегьейтIа, къенин чи алфавит еке имтигьанрайни уламрай акъатнавайди я, гьикьван адак мукьвал-мукьвал хуькуьрайтIа, гьакьван а чIа­­лаз (эдебиятдинни медениятдин ирсиниз) зарарни жеда. Гьелбетда, эгер махсус комиссияди, пешекарри и ва я маса дегишвал кухтун ча­расуз месэла яз, чIалаз зарар ваъ, хийир гудайди яз тестикьарай­тIа, а кар кьилизни акъудун важиблу я. Амма авани чахъ гьахьтин ко­мис­сия, фикир гузвани ихьтин месэлайриз?

Гаф кватай чкадал къейд ийин, “Лезги газетдин” алай йисан 30-нумрада чна хабар гайивал, и мукь­вара­, са жерге депутатри теклифуналди, Россиядин кьадардал гьалтайла тIи­мил тир халкьарин алфавитар, ор­фографиядинни пунктуациядин къайдаяр РФ-дин гьукуматди тести­кьарун чарасуз яз гьисабзавай законопроект Госдумада сифте яз веревирдна. Эгер законопроект кьабу­лай­тIа, “РФ-дин халкьарин чIаларин гьакъиндай” къанундик дегишвилер кухтада.

Кириллицадикай магьрумна, латиницадал элячIунин къаст Азербайжан патай сад-кьве йис идалай виликни малум хьанай. А чIавуз “Самур” газетдиз акъатай макъаладай са чIук гъин: “Яраб дуьньяда маса гьи халкьдихъ кьве алфавит аватIа? Латин графикадалди лезги чIалан “алфавит” чапдай акъуд­навай ксари вучиз ихьтин къарар кьа­булнаватIа? Республикадин къадим ва чкадин халкь тир лезгийрин ихтиярриз кIур гузвай и къарардиз гьихьтин тIвар гун? АкI акъатзава хьи, са халкь шумуд уьлкведа яшамиш жезватIа, адахъ гьа­кьван алфавитарни хьана кIан­зава. Азербайжан республикадин урус ва гуржи чIалар чирзавай мектебар патални латин графикадалди ктабар акъудда жал? Акъуддайвал туштIа, бес вучиз анжах лезги чIалал гьавалат хьанва? Ихьтин крариз рехъ гузвайбуру Азербайжан демократия авай, сада-сад кьабулзавай толерантный уьлкве тирди рикIе­лай алуднава жал?..”.

Месэлади къалабулух кутурла, а чIавуз филологиядин илимрин док­тор  Фаида  Гъаниевади  ­“Лез­ги газетда” “Лезги чIалаз кьве алфавит?..” кьил ганвай­ макъала чапнай. Инал а  макъаладайни са чIук­ кIел­за­вайбурун фикирдиз хкиз кIан­зава: “…Мукьвара Азербайжанда яшамиш жезвай лезгийри Дагъустанда авай лезгийриз хабар ганва хьи, чпиз цIийи алфавитни, сад лагьай классдин аялриз школадин учебникни хьанва. Алфавит куьгьне латин гьарфарин бинедаллаз туь­кIуьрнава. Им садан кьилени ацакь тийидай малумат я. Гила са халкьдихъ, са лез­ги чIа­лахъ кьве алфавит жеда­ни? Им гьи законда къалурнава? Да­гъустанда — кириллицадин гьар­фарин куьмекдалди кхьенвай алфавит, Азербайжанда — латиницадин алфавит? Им гьикI же­да?

Дуьньядин са пипIени ихьтин кар малум туш: са чIалахъ, са халкь­­дихъ кьве алфавит хьун. Ихь­тин лап чIуру, санани рехъ тагудай кардик чи халкьди кьил кутадани? Куь рикIи гьикI кIва­лах­зава? Квез ни меслят къалурна? А фикир куь кьилиз гьикI атана? Чи халкьди гьамиша дуьз, хъсан крарик кьил кутазвайди я эхир. Им гьикI хьана гила?..”.

Шак алачиз, им чун патал са кIусни менфят авачир, хайи чIалан гележег хаталувилик кутадай гьерекат я. Латин гьарфар кардик кутунин месэладикай за чи алимрин, пешекаррин, активистрин, ватанпересрин фикирарни чирна. (Абурун фикирар куьрелди гузва).  

Госдумадин депутатдин куьмекчи, лезги халкьдин ихтиярар хуьзвай  Шагьлар  Санаева  кьил кутуналди, и месэладин патахъай РФ-дин МИД-диз арза ракъурнава. Ана къейднава: “Азербайжандин гьукумдин векилри кьил кутуналди, лезги чIалан кхьинар кириллицадилай латиницадал алудунин мумкин тир гьалдихъ галаз ала­къалу яз, лезги халкьдин векилри агъадихъ галай фикир малумарзава.

Латиницадин бинедаллаз туь­­кIуьрнавай алфавитдикай лез­гийри анжах 1928-йисалай 1938-йисал кьван менфят къачуна. Гуьгъуьнлай, лезги чIалан 17 фонема квахьунихъ галаз алакъа­лу яз, адакай мад хийир къахчун та­вуниз мажбур хьана…

Азербайжандин Конституциядин 44-статья уьмуьрдиз кечирмишуналди, милли халкьар хуьнин гьакъиндай Европадин Советдин конвенция кьабулнай ва ам 2000-йисан 1-октябрдилай Азербайжанда къуватда гьатна. Конвенциядин 10-статьядал асаслу яз, Азербайжанди гъвечIи халкьарин гьар са векилдиз масадан са къаришмишвални авачиз азадвилелди чпин чIалакай гьам рахунра, гьамни кхьинра менфят къачудай ихтиярар гун чарасуз я.

Къенин йикъалди Азербайжанда лезги чIалан статус, ам ишлемишунин саягъни тайинарун фикирда кьуналди, гьукуматдин чIалан сиясатдин гьакъиндай къанун кьабулнавач…

Азербайжанда кириллицадин алфавитдалди чарасуз предмет хьиз урус чIалан тарсар гузвайла, лезги чIалан алфавит латиндалди эвездай гереквал авани?..”. 

Фейзудин  Нагъиев, шаир, филологиядин илимрин доктор: “Азербайжанда лезгийрин кIел-кхьинра авай кириллицадин алфавит латиндал эвезда лугьудай ванер фадлай авайди я.

Алпан девирдин руьгьдин ва гъилерин имаратрин ирс, лезгийрин харусенятдин векилар, юкьван эсиррин шаирар, алпанрин тарих — михьиз лезги халкьдивай къакъудиз алахънава. Алпан девирдин 54 гьарфунин алфавит лезги чIалан фонетикадив серес вири патарихъай кьазвай алфавит я. Амма виче 40 гьарф авай латин алфавитдивай лезги чIалан игьтияжар генани тамамариз жедач. Къвез-къвез кьибле лезгийринни кеферпатан лезгийрин чIалар къакъатда (и процесс фадлай гатIуннава, адан нетижаярни азербайжан патан бязи лезгийрин кхьинрай, рахунрай аквазва).

Са халкьдиз кьве алфавит хьу­ни­ лезги халкь гьихьтин бед­бахт­ви­лел гъидатIа буьркьуьдазни ашкара я. Лезги халкьдин са паюни ла­тин­­ алфавитдин, муькуьдани ки­рил­­лицадин кхьинрин бинедаллаз культура, литература вилик тухуни и па­яр чеб чпиз аксибуруз элкъуьр­да.

Лезгияр тарихдин, чIалан, культурадин жигьетдай кьванни агудун,  халкьдикай битав миллет хьун паталди вири лезгийрихъ са чIал, са алфавит, са кхьинар хьана кIанда! Са чIал та­хьайтIа, са халкьдикай кьве халкь жеда, кьве Кореяда хьиз.

Азербайжан пата авай лезгийри латин кхьинрин бинедаллаз зурба эсерар арадал гъунал, лезги чIал вилик тухунал за пара шак гъизва. ДекIени жув батIул хьа­найтIа, кIан­дай заз!  Зи фикирдалди, лезгийрал латин алфавит или­тIунин месэладин хура чавай, лезгийривай, бажагьат акъвазиз жеда”.

Альберт  Эседов, Дагъустанда “Яблоко” партиядин регьбер, филологиядин илимрин кандидат: “Са патахъай, латиницадал лезги чIа­лал кхьин — им а патан (Азербайжанда авай) лезгийрин кьилдин  шартIар я. Квез чизвайвал, а пата гьу­куматдин кхьинарни, чапдай акъудзавай ктабарни латиницадин бинедаллаз кьиле физва. Аквадай гьаларай, а патан гьукум гъиле авайбуру Урусатдин ктабар ва лезгидал кIел-кхьин кириллицадин бинедаллаз кхьидай ихтиярар гузвач. Азербайжан пата лезги чIалан, литературадин, тарихдин ва лезги культурадин пешекарар мектебрани университетра гьазурзавач. Амма крар ва маса месэлаяр фикирда кьурла, кьатIу­нун герек я, кIан хьуналди, садлагьана кхьинар ва илимар арадал гъиз жедай туш. Иллаки чIа­лан месэлайриз чпин къайдаяр ава. Гьич тахьайтIа, лезги чIалан алимар герек я. Ша кхьин лагьана, дуьз ва адетдин кхьинар арадал къведайди туш. Генани дериндиз фикир авурла, ачухдиз аквазва, гьукуматрин сергьятри лезги­ халкь кьве паталнава, и месэлади чи Самур вацIун кьве пата яшамиш жезвай халкь мадни гзаф яргъа ийизва. Гележегда икI давам хьайитIа, къе кхьинар, пака гьатта чIални дегиш хьун мумкин я”.

Мансур  Куьреви: “Гьар сеферда са гьи ятIани халкьдин чIа­лан алфавитдин графика дегишарайла, эдебиятдинни медениятдин ирсинихъ галаз авай а халкьдин алакъа­ни зайиф жезва. И дуьшуьшда Самур вацIун эрчIи пата яшамиш жезвай лезгийриз чи халкьдин векилри эхиримжи 80 йисуз арадал гъанвай эдебиятдин яцIу къатунихъ галаз алакъа амукь тавунин хаталувал ава.

Кириллицадин графика латиницадалди эвезайдалай кьулухъ, идалай вилик арадал гъанвай эдебият са гъвечIи муддатда цIийи графикадин (латиницадин) бинедаллаз чап хъувунин месэла фикирда такьунвайла, икI хьун мумкин тирди мадни ашкара жезва. Ихьтин эве­­зунри неинки эдебиядинни медениятдин, гьакI Дагъус­тандани Азербайжанда яшамиш жезвай лезгийрин арада авай адетдин ала­къаярни зайифарда, нетижада Самур вацIун кьве патани яшамиш жез­­вай лезгийрин арада садвал амукь тавунин гьерекатар артух же­да”.

Амил  Саркаров, ФЛНКА-дин вице-президент: “И ва маса чIал патал кIел-кхьинин месэла лап важиблубурукай я. Эхиримжи асирни зуран девирда лезги чIалан кхьинрин са шумуд къайда арадал гъана. Амма гегьеншвилихъ кириллицадин алфавит фена. Лезги кхьинар патал 1928-1938-йисара кардик хьайи латин гьарфари санлай лезги эдебият вилик тухуник кутунвай пай екеди туш. Кириллицадин бинедаллаз чапнавай учебникрин, художественный ва илимдин эдебиятдин чIехи фондунив са мус ятIа латин гьарфаралди кхьей тIимил затIар гекъигиз жедач. Къенин шар­тIара кхьинрин мад са алфавит (графика) пайда хьуниз рехъ гун виже къведай кар туш, гьикI хьи, ада Россиядинни Азербайжандин арада авай госсергьятди гьакIни чара авунвай халкь тамамвилелди кьве чкадал пайда.

2019-йисан 10-октябрдиз 6 уьлкведа тухвай лезги чIалан уму­­ми диктантди къалурна хьи, кириллицадин бинедаллаз тешкил хьанвай эдебиятдин лезги чIал чи халкь агудунин лап важиблу такьат я. 

Къенин са акьван хъсанзавачир шартIара мад са алфавит пайда хьуни Азербайжан пата лезги чIа­лан кхьинар (письменность) хаталувилик кутада”.

Руслан Гереев, журналист: “Зун и месэладиз масакIа килигзава. Кириллица Россиядилай гъейри, масабуру ишлемишзавач. Вири дуьньяда латиницадикай менфят къачузва. Къазахстанда ва масанра авай чи диаспорайри латиницадин бинедаллаз екебур ваъ, гьелбетда, кьелечI ктабарни чапзава чеб патал. Бязибуру им мусибатдин кар я, халкь кьве чкадал пай жеда лугьузва. Гьелбетда, хайи Миграгърин мектебда кIелайдалай инихъ зазни кириллица мукьва я, гьакI вердиш хьанва… Россиядин лезгияр кириллицадин майданра амукьуниз мажбур я…  Къуй им еке мумкинвилер авай чIал хьурай. Ша чун и месэладиз и терефдихъай килигин…”.

Мариф  Къадимов, физикадинни математикадин илимрин кандидат, вуздин преподаватель, карчи: “Са рахунни алачиз, зун ­латин графикадиз акси я. Им гележегда чIал тергунал гъидай кам я”.

Вагьид  Цицикви: “Халкь агудзавайди умуми кхьинар, чIал я. ЧIалаз сергьятар чидач. И кардин гъавурда хъсандаказ авайвиляй гьеле 10 йис вилик «лезгияр урус графикадилай латин графикадал элячIна кIанда» лугьуз гьарай-вургьайзавай кIеретIар пайда хьана. Лугьузвай хьи, латин графикадал элячIайтIа, гьатта Туьркияда яшамиш жезвай лезгийривайни чи кхьинар кIелиз жеда. Латин графикадин лайихлувилер къейд ийидайла, им чи оппонентрин кьилин делил тир…

Сагъ са халкьдин кхьинар ча­ра-чара графикайралди хьуникди чахъ умуми, сад тир орфографияни жедач. Икьван чIавалди чахъ дуьнья гаф «дуьнйа» хьиз кхьидайбур авайтIа, гила “dьnya” кхьидайбурни жеда. Аквадай гьалда, нубатдин сеферда дидед чIa­лалди чна вири дуьньядин лезгийрин (тотальный) диктант кхьидайла, Азербайжандин лезгийри — “dьnya”, Дагъустандин лезгийри — “дуьнья” ва маса бязибуру «дуьнйа» кхьидайвал я. Мусибат тушни мегер?..”.

Аквазвайвал, чи ватанэгьлияр саки вири са фикирдал ала. ГъвечIи халкьарин милли чIалар гьакIни квахьунин хаталувилик квай ма­къам­да кьвед лагьай алфавит хьуни, шаксуз, чун чавай яргъа ийида. Чаз, дуьньядин гьар са пипIе яшамиш жезвай лезгийриз, чи хайи чIа­лаз анжах са жуьредин гьарфари, кхьинри хийир гуда. Сад-садахъ галаз авсиятда жезвай интернетдин девирда иллаки са къайда герек я. МасакIа хьайитIа, акьалтзавай несилар икьван чIавалди чапдай акъа­тай затIар азадвилелди ишлемишуникай магьрум жеда.

Куругъли  КIелетви