Авамвал, савадсузвал, руьгьдин мичIивал, къайгъусузвал..! Заз чиз, гьа са метлебдин, чеб чпиз гьакьван мукьва гафар я.

“Авамвал” гафуниз “илимлувал”, “уяхвал”, “савадлувал”, “чирвилер” ва икI мадни маса къарши­ гафар ава. Ибурун тафаватдин гъавурда, за кьа­тIузвайвал, вири акьазва. “Хеб хьтин авам”, “Яд алачир яракь”, “Там хьиз чIу­лав­ди”, “Кере хьиз кичиди” — ибараярни ава. Вири­бурун асул мана сад я: затIни я течидай, я чи­ризни кIан тийизвай абдал, себи ва икI мадни.­

Зи рикIел ихьтин келимаяр ва ийизвай веревирдер и мукьвара “Литературная газета”-дай кIелай са макъалади гъана. Кар анал ала хьи, макъалада чи инсанрин авамвални савадлувал мектебда ва я масана кIелунихъ, чирвилер къачунихъ галаз алакъалу авунвач. Чи обществода къенин аямда “инсанрин авамвал лап къурху кутадай тегьерда” ви­ликди физва, лагьанва авторди. Вични чи къенин несилри халисан литература, шиират,­  гьикаят кIел тавунихъ, идахъ галаз сад хьиз, кхьизвай (яратмишзавай) жегьилар чебни къвердавай тIимил хьунихъ галаз алакъалу тирди къейднава.

Яъ, лагьана за, им гьа чи лезги литературада авай гьални тушни? Ихьтин авамвал?..

Литература кIел тийизвайди хьиз, газетни журнал кIелзавани чи аялрини жегьилри? Литературадиз ва я публицистикадиз (журналистикадиз) гьакьван жегьилар къвезвани? Жегьил авторар гьи яшаринбур я?

Чи газетда чи са бязи мектебрай (ЦIийи Фригъай, КIварчагъай, Мегьарамдхуьряй, КIиридай) 5-10-классра кIелзавай аялрин кхьинар (шиирар, гьикаяяр) чапзава. Жегьил авторар (мектебрин ученикар, колледжринни вузрин студентар), белки, мад жеда, белки, чаз мадни гзаф ва хъсандиз кхьида лагьа­на, атай вири чарар газетдин чинрал гъиз алахъ­зава. Амма гьич чи умудар виликди физ аквазвач. Авач ахьтин кар. Са арадилай чна чпиз рехъ гайи авторрилайни ерли цIарни хквезвач.

Хуьрерин аялар анихъ амукьрай, чи вузрин, гьатта чи патав практикадиз къвезвай филологиядин факультетдин студентрини, прак­тика куьтягь  хьайивалди, затIни кхьиз ахквадач. Вучиз?

И суалдиз чун рахазвай макъаладин авторди вичин саягъда жаваб ганва.

Сад лагьай себеб — обществода литературадиз (классикани кваз) ийизвай итиж, гузвай къимет (фикир) лап тIимил хьанва. Ни гьикI акъудзава чи классикрин ктабар? Государстводи а кар кьилдин ксарин (спонсоррин, меценатрин) хиве тунва. Амма ктабрикай бизнес — пул гъидай хел жезвач. Ни харжда арадал техкъведай пулар?

Кьвед лагьай себеб — ктабар маса къачун­, кIвалера хуьн, хизанра санал кIелун муд­да амач. Ктабар къизилрин ципIер, гьамгайрин рюмкаяр, бриллянтрин къашар туш кьван… Ктабар кхьизвайбурал хъуьрезвай бязи къизилар кIвале хуьзвайбур гьикьван хьанва!… Ихьтин са кас чи меркезда зални гьалтна. Зи образованидин зур пайни авачир а касдихъ базардал вичин алвер хьанвай. За адавай са газет вич патал кхьин тIалабна. Ада заз “зибур чарарихъ гудай пулар туш” лагьана.(!) Яни, зун кьуру чарарбан, ам еке “пуларбан” я кьван! Газетдин журналистдивай девирдин ихьтин “кьегьалдихъ” галаз гьуьжетиз жедайни? Савадсузвал вуч ятIа, за гьасятда кьатIа­на. Амма ада заз “савадсузди” лугьузвай…

Инал чун рахазвай макъаладин авторни гьахьтин шартIара гьатнава кьван!…

Литературадиз (ктабдиз) итиж тахвунин пуд лагьай себеб — им кхьизвай жегьил авторрин чпин фагьум-фикирни девирди акьалтIай жуьреда басрухрик, гужарик кутунихъ галаз, яни уьмуьрдай руьгь жанлу ийидай, шаддиз рахурдай крар, затIар, инсанар такунихъ галаз­ алакъалу тирди къейднава макъаладин авторди. Романтикрин вахт, девир квахьнава. Саки вири телесериалрай къалурзавайбурни, десте хьана, са нел ятIа гуж гъалибна, адан девлет, кIвалер, машинар­ къакъудна, чпин яша­йиш туькIуьриз алахъзавайбур я. Муьгьуьббат, пулдихъ ма­са гуз, маса къачуз жедай шей хьиз, пропаганда ийизва. Жегьилди вичин бедендалди алверзава — идакай руьгь сагъардай литература, гьахьтин ярж, образ жедани?..

Ихьтин себебар садни кьвед туш. Ктабар, кIва­лерай акъудиз, зирзибилрал, хъуртарал га­дарзавайбуру чпи несилрин камалдин ирс, ха­зина гадарзавайди, ахьтин ирс къизилрихъ­ни­ маса къачуз тежедайди гьиссзавач. Гьайиф!..­

Етим Эминан девир дуьнья гъамарив, гьахъсузвилерив ацIанвайди тир. Амма дишегьлидал, адан къаш-къаматдал, наздал, акьулдал ашукьвал квахьнавачир. Гьа карди шаир садрани рекьин тийир эсерар туькIуьрунал руьгьламишна.

СтIал Сулейманан девир, куьгьнеди чу­кIуриз, цIийиди арадал гъизвайди, “кьве кIва­чел къекъведай ламар” русвагьзавайди, “кьве вилинни экв” тир фялейрин гьунарар тебрикзавайди тир. Шаир гьикьван сатирик тир­тIа, гьадалайни артух романтикни, цIийи гьакъикъатди руьгьламишнавайдини тир. И кьве себебдини адакай зурба шаир авуна.

Алибег Фатахов акьалтIай романтик, цIийи девирдин сесери уяхарнавай зенг хьиз тир. Адан эсерри гилани гьа саягъда ванзава!..

Шагь-Эмир Мурадов, Шихнесир Къафланов уьмуьрди гьейранарнавай ашукьар-лирикар тир, садрани рекьин тийидай манияр теснифна. Абурухъ еке мярекатрани, залрани яб акалзавай. КIелзавай абурун ирс мектебрани вузра. Гьавиляй Алирза Саидов, Иб­рагьим Гьуьсейнов, Жамидин, Ханбиче, Арбен Къардаш, Абдуселим Исмаилов, Майру­дин Бабаханов хьтин шаирарни майдандиз атана! Бес гила?.. 1990-йисарилай инихъ чи шииратдизни гьикаятдиз атай жегьил авторрин тIварар гъилин тупIарилай тIимил я. Абурухъ яб акалзавай са мярекатни, майданни, зални, классни гьелелиг малум туш. Газетда,­ журналда сад-кьве шиир ва я гьикая чапна, куьтягь жезва. Имни гьич. Гуя гафунин азадвал ганва. Амма тарифдай затI жагъизвач. Критика авуртIа, кьулухъ вун хуьдай аскерар герек я. Абур нихъ ава? Я критикадиз яб ни гузва? СМИ-рин кIвалах кьуру машгъулатризни хъуьруьнриз, тухбур шадардай кьуьруькриз элкъуьрнава. Ина гьакьикъи литература гьикI арадал къведа?

Устадвилин тарс халкьдин вилик экъе­чIайла къачузвайди я.

Дергес маргъуна хци жеда. Кисай дергес пасди кьада.

Чуьнгуьр хурал кьуна ядайла я рахадайди, амай чIавуз ам ксанва. Акъвазай яд ктIи­да… Шиират, гьикаят — литература халкь (инсанар) патал инал лагьанвай вири тушни? Хци дергесни, сеслу чуьнгуьрни, тIямлу абукевсер ядни, чилин дерин къатарай атанвай, — шаирдин илгьам, литературадин чIал тушни? А девлетар чин тийир несилар бес авамар тахьана, вужар жеда? Руьгьерал, рикIе­рал пас алайбур…

Мад са месэла ажайибди я. Чпи гьеле мек­тебни куьтягь тавунмаз, диндин месэлайрай, “а дуьньядин” артуханвилерикай вязер кхьиз­вай жегьилри и ирс гьинай къачузва? Са­вадлувилиз “ваъ” лагьана, ругьанивал гьикI хкя­зава?.. Чахъ чи халисан савадлувал­ гузвай­­ ­мектеб, вуз амайди туш жал?.. Дуьнь­я­да ХХI асирди агъавалзава, чи жегьилри ХVI асир­дин фикирар-зикирар манийриз элкъуьрзава… Чаз гьакьванни илимлувал хкIан­­за­мачни?..

Суал вич-вичелай къвезва. Жаваб ни гуда? ГьикI гуда? Чун рахазвай макъаладин ав­тордивайни жаваб гуз хьанвач. Амма умудни атIанвач. Яд хьайи вирериз яд хкведайди я лугьузва. Романтикрин, лирикрин, ашукьрин вахтни, белки, хквен…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор