(Эвел — 27-нумрада)

“Мискискарин тарихда” гьатнавай сюжетрин арада Дагъустандиз мусурманрин дин атай девирда кьиле фейи вакъиаяр ачухарнавай паяри важиблу чка кьазва. Абурун арада ихьтинбур ава:

1. Дагъустандиз Али ибн Абу ТIалиб атун ва ада Миграгърин хуьруьн регьбер Самсамахъ галаз дяве тухун. Абу ТIалиба Мискискарин хуьре Ислам дин чукIурун.
2. Арабрин кьушунриз регьбервал гайи Ибрагьим ва Салман ал-Бахили Ширвандайни Къубадай Дербентдиз атун ва хазаррихъ галаз дяве тухун. (Къейд ийин хьи, “Дер­бенд-наме” чешмеда и походда арабрин кьушунриз регьбервал гайибур яз Салман ва Рабиа ал-Бахили тIварар къалурнава).
3. Дербентдин кьиле Абу Убайда ибн ал-Жаррагь акъвазун. (Убайда Амир ибн Абдаллагь ал-Къурайши арабрин кьушунрин машгьур регьбер ва сиясатдин деятель тир. Ам Мугьаммад Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лап мукьва терефдарри­кай сад тир. Абу Убайда шаркь патан Кавказдиз атуниз талукь якъин делилар авач).
4. Муслим ибн ал-Малик Дербентдиз атун ва ада хазаррихъ галаз дяве тухун. (Ихтилат арабрин кьушунрин регьбер Маслам ибн Абд ал-Маликакай физва. Ам халифар тир I Валидан ва Хишаман — стха, Абд ал-Малик ибн Марван халифдин хва тир).
5. Дагъустандиз Абу Муслим атун ва Ис­лам чукIурунин жигьетдай ада кьиле тухвай кIвалах. (Ихтилат 738-йисуз кечмиш хьайи Маслам ибн Абд ал-Маликакай физва. “Мискискарин тарихда” арабрин кьушунрин регьбер Масламазни Абу Муслим лу­гьузва ва X асирда яшамиш хьайи машгьур вязер ахъайдайди тир Абу Муслимазни).
6. Марван ибн Мугьаммада Дербентдиз ва Дагъустандинни Ширвандин маса мулкариз регьбервал гун. (Марван ибн Мугьаммад — арабрин кьушунрин чIехи регьбер, Умайядрин тухумдай тир эхиримжи ха­лиф. Халиф жедалди вилик Умайядрин патай Закавказьеда сердер тир. О.Г.Большакова кхьизвайвал, Марвана Арминийидин ва Азербайжандин сердердин къуллугъдал 732-йисан мартдин вацран эвел кьилера Маслам эвезна).
7. Умайядрин (Омейядрин) тухум тахтунай вегьин ва гьукумдин кьилиз Аббасидар атун.

Винидихъ тIвар кьунвай паяра персерин шииратдин яратмишунрихъ ва гьадисрихъ галаз алакъалу чIукар гьатнава. Мумкин я, “Мискискарин тарих” гьазурайди хъсандиз Дагъустандин тарихдин маса чешмейрихъ галаз таниш тир, гьикI ла­гьайтIа, ихтилат физвай чешмедин текстина Мугьаммад ал-Аваби ал-Акташидин (XVII асир) “Дербенд-намеда” ачухарнавай бязи делилриз мукьва чкаяр гьалтзава. Гьа са вахтунда цIарба-цIар тикрар жезвач. “Мискискарин тарих” ва “Дербенд-наме” туькIуьрай ксари гьа са чешмейрикай менфят къачун мумкин я. “Мискискарин тарих” “Дербенд-намеда” гьатнавай сиягьрин метлебдихъ галаз гекъигайла тайин жезвайвал, умуми темаяр ачухардайла “Мискискарин тарихдай” сейли тир Петербургдин, Румянцеван сиягьрихъ галаз ваъ, “Дербенд-намедин” туьрк чIалал кхьенвай сиягьрихъ галаз мукьвавал авай чкаяр жагъизва. Санлай къачурла, и кьве чешмеда гьатнавай сад-садаз мукьва тир, умуми темаяр “Мискискарин тарихда” куьруьдаказ ганва.

Шаркь патан Кавказда дявейрин ва сия­сатдин жигьетдай кьиле фейи вакъиайрикай арабрин авторри кхьенвай ма­луматар Дагъустандин тарихдин чеш­мейри цIийи делилралди алава хъийизва. Гьа жер­­гедай яз — “Мискискарин тарихдини”. Арабрин чешмейри ва чкадин хроникайри, сада-сад тамам хъувунин нетижада, шаркь патан Кавказдин арабар атай девирдин умуми шикил арадал гъизва.

“Мискискарин тарихда” Али ибн Аби ТIа­либакай, адан женгинин рекьикай, Миграгърин регьбер Самсамаз акси акъвазуникай, Къабала шегьер гьалкъада туникай, Мискискарин хуьре Ислам дин чукIуруни­кай, Дербентдиз Аббасидрин халиф Гьарун­ ар-Рашидан хва ал-Мамун атуникай кхьенвай делилар надирбур, яни цIийи малуматралди девлетлубур яз гьисабиз жеда.

Чешмеда гьатнавай делилар фикирда кьуртIа, арабар шаркь патан Кавказдиз сифте яз атай чIавуз кьушунрин кьиле авайди Али ибн Аби ТIалиб тир. И походдиз талукь вакъиаяр ачухардайла, авторди фольклордиз талукь кьетIенвилерикай менфят къачунва, мумкин я, хроникадин авторди шиитрин авторрин эсерарни ишлемишун. Лагьана кIанда, Али шаркь патан­ Кавказдиз атуникай якъин делилар авач. “Мискискарин тарихда” региондиз атай кьушунрин кьиле авайди яз Али ибн Аби ТIа­либ къалурун, хроникадин автор фольклордин адетрин ва шиитрин авторрин эсеррин таъсирдик акатунин нетижа хьиз кьабулиз жеда.

“Мискискарин тарихда”  гьижрадин 11-йис­ (632-633-йис) Али ибн Аби ТIалиб шаркь патан Кавказдиз атай вахт яз къалурнава. И делил шаклуди яз аквазва, гьикI лагьай­тIа, икьван фад арабар Кавказдиз атуникай мад са чешмедини хабар гузвач. Сюжет Самурдин кьиблепатан сергьятриз мукьва экIя хьанвай Къабала шегьер гьалкъада тунилай гатIунзава. Шегьер­ кьурдалай кьулухъ Али шегьердин кьилевайдан рушал эвленмиш жезва. Абуруз Камрат тIвар алай хва жезва. Хабар гузвайвал, Кам­ратан зиярат чкадин мусурманрин арада гзаф сейли ва гьуьрметзавай чка тир, гьикI лагьайтIа, ам Алидин хва тир.

Итижлу кар ам я хьи, Азербайжандин Къабала районда гьакъикъатдани “Къумрат бубадин пIир” лугьудай чка ава. Вични мусурманрин зиярат яз гьисабзава. Са шак­ни алачиз, хроника туькIуьрай касдиз и зияратдикай хабар авай.

Арабрин чешмейрал асаслу яз, Кура вацIунни Кавказдин кьиблепатан дагъларин арада авай мулкар, Къабала ва Ше­ки шегьерарни галаз, кьиле Салман ибн Рабиа акъвазнавай кьушунар атай девирда муьтIуьгъарна. X асирдин юкьвара ал-Масудиди Къабаладин агьалияр хашпересар тирдакай кхьизва.

Вучиз “Мискискарин тарихда” арабар сифте яз Кавказдиз атай вахт гьижрадин 11-йис яз къалурнава? Мумкин я, ихьтин себеб аваз. Ал-Балазуриди, ал-Йакьубиди, ат-Табариди ва маса тарихчийри мусурманри сифте яз Дербент 22/643-йисуз къачурди яз къалурнава. Яни Мугьаммад Пайгъамбар (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) кечмиш хьайидалай кьулухъ 11 йис арадай фейила. И дуьшуьшда гьижрадин йис къалурдайла, са чешмедай маса чешмедиз ахкъудай кас гъалатI хьун мумкин я.

“Мискискарин тарихда” къейднавайвал, Али ибн Аби ТIалибанни Миграгърин регьбер Самсаман арада ягъунар Самур дереда ваъ, Шагьнабат вацIун кьере (Азербайжандин КцIар район) кьиле фена.

Хроникада кхьенвайвал, Самсамалай ва жуьреба-жуьре хуьрерай тир адан терефдаррилай тафаватлу яз, Мискискарин хуьруьн агьалийри Алидиз табийвал къалурна. Мискискарин султан ва чкадин агъса­къалар Алидин къаншардиз экъечIна ва абуру Ислам дин кьабулна. Мадни итижлу кар ам я хьи, Алидин патав фейи Мискискарин агьалияр ада ганвай Исламдин дестекриз талукь ктаб гваз хтана. Ам “вилик хьайи ксари таржума авуна”. Чи фикирдалди, чешмеда ихтилат Лакзидин чIа­лаз таржума авунвай сад лагьай ктабдикай физва. Лакз (Лакзан) Кьиблепатан Да­гъустандин мулкарал хьайи (Табасаран квачиз) къадим уьлкве я. Адак гьакIни Закавказьедин бязи мулкарни акатзавай.

(КьатI ама)

Замир  Закарияев,

тарихдин илимрин доктор