Инсандин гафунихъ лугьуз тежедай еке къуват ава. Ада лап зайиф хьанвай руьгьдик луварни кухтада, маса чIавуз рикIни тIарда. Садрани чал рикI тIардай ксар гьалт тавурай. Иллаки духтуррин арада. Дуьз диагноз эциг тавуна, къайгъусузвилелди “вак лап чIуру азар ква” лагьайла, умуд кваз вичин патав атанвай дертэгьлидиз гьа мецел атай нагьакьан са гаф малумарайла, инсандин кенефдин кьил квахьда, ам михьиз руьгьдай аватда, вичиз садакайни куьмек тежерди хьиз, шез ацукьда.

Зун инанмиш я, сагъсузвал себеб яз, гьа ихьтин татугай гьалда гьатай инсанар гьар са хуьряй  жа­гъи­да. Швециядин философ  Кристофер Бостремахъ ихьтин гафар ава: “Сагъламвал патал вирида­лай­­­ни хъсан, менфятлу дарман руьгьдин шад ва къеврагь гуьгьуьл я”. Чи духтуррик гьа и жуьреда инсанрин  руьгь хкажзавай, гуьгьуьл ачухарзавай, дерт кьезиларзавай, хъсанвилихъ умуд артухарзавай ре­гьимлу, рикI, гъил, чинни ачух, гьар са уламда ваз куьмекдиз къвез гьазур Лукьманал Гьакимарни  ква. Абурукайни сад вири Дагъустандиз машгьур духтур  Рзакь  Назирович   Рамазанов  я. Инсанри  эзберзавайвал, дердинин дарман Рзакь духтур.

Чара авачиз, куьмек кIанзавай гзафбур хьиз, зунни республикадин диагностический центрадиз Рзакь духтурдин патав, тIимил хьа­начтIа, са цIуд сеферда фена. Мукьва-кьилияр, чирхчирар, жуван килфетар галаз. Садрани касди “ваъ, вахт авач,  нубатар екебур я” лагьанач. Аквазва эхир, атанвайбур  дердини кьунва, вилерал стIалар ала, са куьникни умуд кумач. Рзакь духтур­ сиф­те нубатда начагъди се­кинариз, адан гуьгьуьл ачухариз алахъдай, ахпа адан дердинихъ  яб акалдай. Акваз-акваз кIеве авай касдин чиниз дуьзгуьн рангар хкведай, адан бе­дендик сагълам гьерекат акат хъийидай.

Меркезда республикадин диагностикадин центр 1980-йисарин эхирра кардик кутуна. Ам инсандин  кIвачелай кьилелди  беден ва кьилди-кьилди гьар са органни (кьил, дур­кIунар, жигерар, лекь, кьулан тар…) ахтармишдай, синих квани,  квачни  чирдай алай аямдин тадаракралди, аппаратралди таъминарна. Абурал кIвалахдай пешекарарни  жагъурна, духтурар вердишвилер къачуз, пешекарвал хкажиз  Москвадин, Санкт-Петербургдин, Ростовдин клиникайриз, медицинадин центрайризни  ракъурна. Магнитно-резонансный томографдал кIва­лахдай духтурвиле Рамазанов Рзакь кьабулна. Инсанрин арада  и муракаб ва пара менфятлу аппаратдиз МРТ лу­гьузва. А вахтунда ам республикада авай сад тир ва вири шегьеррай, районрай кьил акъат тийизвай,  диагноз дуьздаказ эцигиз тежезвай, духтурар шаклу тир вахтара, абуру  начагъбур республикадин диагностикадин центрадиз ра­къурдай. Ина ла­гьайтIа, куьтягь те­же­дай учи­рар. Диагностикадин  цен­тра­диз гзаф сеферра начагъбур гваз фейи учирда авайбурун шикил заз  гилани аквазва. Гзафбуру йиф кумаз ата­на нубат кьадай. МРТ авуна кIан­завайбурукай ра­хай­тIа, ну­бат пуд-кьуд вацралай гуь­зетун лазим тир. Ам­ма начагъ инсанар ви­ри тади квайбур, вичин азар фад чирна кIан­завайбур, гежел вегьейтIа, нетижаяр чIурубур жез кичIезвай­бур я. Гьа и залан, кIеве авай вахтунда цIуд­­рал­ди, вишералди  чи ватанэгьлийрин  гьарайдиз Рзакь духтур атана. Вичиз идарадин чIе­хибурун патай гаф, буьгьтен къведай чIални чиз, ада вичин тIвар кьуна атай садни  бейкеф яз рахкурнач. Гьар­даз рикI секинардай хуш гафарни, начагъди аппаратдал ахтармишдай, дуьз диагноз эцигдай  вахтни   жагъурна . Гилани гьакI я.

Диагностикадин центрадин  па­тарив хьиз Аскерханован тIвару­нихъ галай клиника ачухна. Адан сагьибрини МРТ-дал кIвалахиз Рзакь Назировичаз теклифна. И ре­кьяй республикада мад Рамазанов хьтин пешекар авачир эхир. Гьикьван четин акъвазнатIани, ада теклиф кьабулна ва идарайриз зиян хкат тийидайвал, кьве чкадани  начагъбурун къуллугъда акъвазиз же­дай  график туькIуьрна.

Рзакь духтурди кIевяй акъудай, уьмуьрдин ширинвилин дад  хгай инсанар  республикада, иллаки чи районра гзаф я. Виридакай ихтилатдай мумкинвал чахъ авач, амма жу­ваз чизвай дуьшуьшрикай пуд ми­сал гъида.

Мукьва касди сесиник къалабулух кваз зенг авуна.

— Чун онкологиядин больницадин гьаятда ава. Килигай духтурди  папан хурудик рак ква, хур атIана кIан­­да лугьузва. Паб шезва. Вун кIва­­­ле аватIа, чун куьнал хквезва…

Хтана абур. Дугъриданни, дишегьли михьиз руьгьдай аватнавай, вилерни кьуразвачир. Гъуьлуьн ва папан ихтилатрай  поликлиникадин духтур-онкологди, вири терефри­хъай  ахтармишни тавунмаз, вичин диагноз эцигнавай. Чна дишегьли Рзакь духтурдин патав тухвана, рент­гендиз вегьена ва шикилриз ди­къетдивди килигайдалай гуь­гъуь­низ са операцияни  герек авачирди, хурудик чIуру синихни квачирди  ла­гьана.  Дердини кьунвай  дишегьлидал чан хтана.

Зи дуст лап пис гьалда авай. Бедендиз хирер акъатнавай. Къе­къвез хъижезмачир. Чкадин духтуррин кьилни акъатзавачир. Рзакь духтурдин патав тухвана, ахтармишна. Кьилин мефтIедин са чкадал иви ацукьнавай. Центральный больницада  кьил операция  авуна, синихлу чка ивидикай михьна ва дус­тунин сагъламвални чкадиз хта­на.

КIириви Давид Гьамидова  суьгь­бетзава: — Хуьревай зи миресдиз, кьилин азар  себеб яз, 3-группадин набутвал  ганвай. Пуд лагьай йисуз  Кьасумхуьруьн ВТК-диз хъфейла, “вун сагъ хъхьанва” лагьана, группа ахтIана. Хуьруьз хъфейла, касди заз вичин дерт ахъайна. Зани ам гъана, Рзакь духтурдин патав тухвана. Кьил аппаратдай  ахтармишна, герек кхьинарни авуна. Шикил, кхьинарни гваз  чун республикадин  ВТК-диз  фена. Ана авайбуруз кардин месэладикай ихтилат авурла, абуру лагьанай. “Ихьтин азарлуди 3 ваъ, 2 группадин на­бутвалвал гуниз  кутугнава”.

Рзакь Рамазанов Кьурагь райондин Урсунрин хуьре дидедиз хьана. Лежбер, устIар Назиран ва Зуьгь­ре дидедин хизанда Рзакьалай гуьгъуьниз кIвализ  мадни балаяр атана. Ирид стхани  кьве вах. Гьа ихьтин чIехи  хизанда гележегдин духтурди вичин аял, жаван вахтар акъудна. ЧIехи аял, хва тирвиляй гьар са карда  дахдизни куьмекиз: мал-хеб хуьз, векь ягъиз, цан цаз, алераллаз векьер, цуьлер хкиз, югарар гатаз. Гьа и къайдада кIе­лу­­нални машгъул хьана. Хуьре юкьван школа авачирвиляй гадади кьве йисуз, дагъдин рекьерай  физ, Гелхен дереда авай Ашарин хуьруьн юкьван школа куьтягьна.

Духтур хьунин къаст  рикIевай  Рзакь  Махачкъаладин  медицинадин  училищедик экечIна. КIелдай йисара  адаз инсандин  бедендикай, адак акатзавай  кьван азаррикай, абур сагъардай  са бязи  къайдайрикай, гележегдин  кеспидикай аламатдин алем ачух хьана.  Диплом вахчур  жегьил маса важиблу карди  гуьзетзавай. Ам хуш аваз Ватандин вилик аскервилин буржи  тамамариз фена.

1978-йисуз армиядай хтай Рамазанова диде-бубадиз вичиз кIе­лунар давамариз, халис духтур жез  кIанзавайдакай лагьана. Абурун разивални аваз Махачкъаладиз атана, тади куьмекдин станция­дин фельдшервиле кIвалахал акъвазна ва мединститутдин йифен курсарикни экечIна. Ругуд йисуз юкъуз­ кIвалахиз, няниз кIелна, са йисузни Каспийскдин  больницадин интернатурада вердишвилер къачуна. 1987-йисуз рентгенолог  республикадин чахуткадин  диспансерда вичин гьакъикъи кеспидив эгечIна.

1990-йисуз Рамазановаз меркездин  диагностикадин  центрадиз теклифна. Медицинадин идарадин цIийивал, кьетIенвал ам тир хьи, ам алай аямдин муракаб, начагъдан азардиз талукь яз дуьз диагноз эцигиз куьмек гудай аппаратралди, компьютерралди, техникадалди тадаракламишнавай. Гьа югъ, къенин югъ, къанни цIуд йисуз Рзакь На­зировича республикадин агьалийриз акатай азарар чириз куьмекзава.­

1994-йисуз центрадиз Кеферпатан Кавказдин медицинадин са ида­радани  авачир рентгендин  компьютердин ва ядерно-магнитный томографар хкана, кардик кутуна. Рзакь Рамазанов Санкт-Петербург­диз, Москвадиз тамографрал кIва­лахдай вердишвилер къачуз  фена. Россиядин медицинадин акаде­мия­да кIел хъувуна.

— А вахтунда чи центрадиз Краснодар, Ставрополь  крайрай, Чечен Республикадай, Ингушетиядай, Кал­мыкиядай начагъбур къвезвай, — рикIел хкизва  Рзакь Назировича.

— Республикадин шегьеррай,   рай­онрай куь патав гьихьтин на­чагъ­бур  рекье твазва? — хабар кьуна за.

— Кьилин ва кьулан тарцин  меф­тIерик  синих квайбур, инсульт хьанвайбур. Гьар йисуз чна пуд агъзурдалай гзаф агьалияр кьабулзава. Эхиримжи вахтара и жуьредин  азарлуяр  гзаф жезва. Гьар сеферда атайла, вазни  аквазва, кабинетдихъ датIана учир гала. Направленияр гвайбурал  алава яз гвачирбурни жезва. Вирини тади квайбур, кIеве авайбур, чкадин духтурри  то­мографдин шикилар гваз фад хъша лагьанвайбур. Зун ва чи отделенидин рентгенологар гъавурда акьазва ва садни инай чакай бейкеф  яз хъфидайвал ийизвач. Сабурлувал хуьзва. Начагъбурухъ галаз хуш раф­тарвалзава. Къал гвайбурни жезвайди я, абур секинарзава. Кьилинди ва кар алайди, томографриз вегьезвай инсанрик  квай синихриз килигна, дуьз диагноз эцигзава. Ди­агноз дуьзди хьайи­ла, азар сагъар­дай дарманни жа­гъуриз регьят я.

— Рзакь Назирович, алай вахт  ин­санар коронавирусдин тIугъвал­дикай икрагь хьанвайди  я. Куь отделенидизни вирус акатнаватIа чириз вишералди инсанар атана ва гилани  къвезва. Чаз ван хьайивал, вунни начагъ хьаналда.

— ТIугъвал, дугъриданни, инсанар гъарикIардайди хьана. Ада гзафбурук къурхуни кутуна. Вучиз лагьайтIа, сифтедай  адакай гьакъи­къи делилар авачир. Телеканалрай, социальный сетрай агакьзавай хабарри инсанар секинсуз авуна. Дестейралди  инсанар медицинадин  идарайрихъ чIутхунна. Алатай зур йисуз чи отделениди  5 агъзур касдиз КТ ва 3 агъзурдазни МРТ авуна. И кар мадни давам жезва. Вучда,  зунни азарлу хьана. Хатасузвал хуьз алахъзавайтIани, вирус акатна. Республикадин инфекционный  больницадин духтурриз  баркалла. Абуру начагъбур тIугъ­вал­дин  къармахрай ахкъудун патал чпелай алакьдай вири  серенжемар кьабулзава. Зунни сагъар хъувуна. Ингье 29-июндиз кIвала­хал эхкъечIна. Инсан ахьтин кас я хьи, азарлу тахьанмаз сагъламвилин  къадир чир  тежедай. Чи бахту­нин цIудан 9 пайни сагъламвилелай аслу я. Гьавиляй гьар сада  и кардиз кьетIен фикир гана кIанда.

Рзакь Назирович  начагъ гьафтейра  рентгенологиядин отделенидин  кIвалах акъвазнач. Ина адан рушари — Жамиляди, Дианади  кIва­лахзава. Талукь образование  авай ва дахдин гъилик тежриба къачунвай  рушарикайни  хъсан пешекарар хьанва. Абурни, дахдилай чешне къачуз, отделенидиз атай  гьар са­даз лазим куьмек гуз алахъзава.

Россиядин Федерациядин,  Да­гъустан Республикадин лайихлу духтурдив и йикъара тIугъал­дихъ галаз женг чIугунай РД-дин Кьил  Владимир Васильеван къул алай шабагьни агакьна. Гьар юкъуз цIуд­ралди  инсанриз шаддиз яшамиш жедай, ракъиниз хъвердай, аялриз туьмердай, кIанидаз  темен гудай умуд багъишзавай Рзакь Нази­ро­вичаз ва Жамиля, Диана Рзакьовнайриз рикIин сидкьидай баркалла лугьуз кIанзава. 5-июлдиз хизанда шадвилин  межлисни къурмишда. Багърийри, кIвалахдин юлдашри , ярар-дустари  республикадин лап хъсан ва тежрибалу нейро­рент­ге­нологдин  уьмуьрдин 65 ва агьалийриз къуллугъзавай 40 йисан юбилеяр  къейд ийида. Мубаракрай ва ви сагъламвал яргъал йисара мягькемди хьурай, Рзакь Назирович!

РикIни ачух, чинни ачух,

Ви мили  хъвер чаз дарман я.

Халкьдиз ийиз сагълам къуллугъ,

Ви меслятар чаз фарман я.

 

Залан азар дуьм-дуьз чирдай,

Аяндардин устадвал вахъ.

Умуд квайдаз шадвал гъидай,

Ашкъи, гьевес, вердишвал вахъ.

 

Вишералди чи инсанри

Хийир-дуьа ийизва ваз.

Гьакъисагъ зегьмет йисари

Гьуьрмет, тариф, гьямд гъизва ваз,

Мубаракрай юбилеяр,

Кьакьан хьурай дережаяр!

Нариман  Ибрагьимов