Араб чIалал кхьенвай чешмейри юкьван виш йисарин Дагъустанда Исламдин тарих чирунин карда, са шакни алачиз, важиблу чка кьазва. Иллаки чкадинбур тир тарихдин текстерихъ еке къимет ава. И макъалада чун мукьвара винел акъуднавай, араб чIалал кхьенвай “Мискискарин тарих” тIвар алай чешмедикай рахада.
Икьван чIавалди малум тушир и чешмедин са шумуд паюна Дагъустандиз арабар атуникай, чкадин халкьарин арада мусурманрин дин чукIурун патал кьиле тухвай кIвалахрикай, Дагъларин уьлкведин хуьрера мискIинар эцигуникай ихтилатзава. Тарихдин талукь хейлин маса чешмейра хьиз, и кIватIалдани Дагъустанда Исламдин сергьятар гегьеншарунин карда Абу Муслима кьунвай чкадикайни малуматар гьатнава. Чешмедин текстериз ганвай анализди ва таржумайри къалурзавайвал, “Мискискарин тарих” мана-метлебдин жигьетдай Дагъустандин тарихдиз талукь маса чешмейриз мукьва я, сифте нубатда — “Дербенд-намедиз”. Идахъ галаз сад хьиз, “Мискискарин тарих” кIватIалда Дагъларин уьлкведиз Ислам атунин лап эвел кьилериз талукь малуматарни гьалтзава. Кьилди къачуртIа, Абу Муслиман походрикай галай-галайвал кхьенва, Али ибн Аби ТIалиба Дагъустанда кьиле тухвай кIвалахрикай хабар гузва. И чешмедин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, ана тарихдин маса са чешмедани авачир са жерге малуматар, делиларни гьатнава.
“Мискискарин тарих” 2009-йисан августдин вацра Докъузпара райондин Мискискарин хуьре Дагъустандин илимрин центрадин тарихдин, археологиядин ва этнографиядин Институтдин ва ДГУ-дин археографиядин экспедициядин членриз (руководитель — профессор А.Р. Шихсаидов) жагъана. Абурун арада и цIарарин авторни авай. Гъилин хатIарин чешмедин текстер ахтармишайла тайин хьайивал, тарихдин и хроникадихъ илим патал еке къиметлувал ава.
Кхьинар хъсандиз чир жезва. Чешмеда, санлай къачурла, 20 чар ава. Гьар са чин 15-18 цIарцIикай ибарат я. Кхьинар чIулав чернилдал ва иер хатIуналди авунва. Автор (туькIуьрнавай кас) ва са чешмедай масадаз ахкъудайди, чка ва вахт къалурнавач. Чешмедал тIварни алач. “Мискискарин тарих” тIвар адаз чна гана, гьикI лагьайтIа, ана юкьван виш йисарин Мискискар хуьруькай гзаф малуматар ава.
Икьван чIавалди и чешме мад санани гьалтнавач. Илимдин жигьетдай ам сифте яз ахтармишнава. Адан автор гзаф савадлу кас я. Адаз юкьван виш йисарин Передний Азиядин тарих, шииратдин эсерар, Кьиблепатан Дагъустандин, кьилди къачуртIа, Самур дередин, Ширвандин областрин топонимика хъсандиз чизва. Чешмедин текстера абурун авторди ва я абур кхьин хъувунвай касди вич хабар гузвайди яз (ан-накил) къейднава.
“Мискискарин тарих” Дагъустандин историографиядин гуьмбетрик акатзава. Вичин кьадардал гьалтайла, ам “Тарих Аби Муслим”, “Ахцегь-наме” хроникайрилай еке я. Са гафуналди, “Мискискарин тарих” кьилдин ва туькIуьр хьунин жигьетдай муракаб чешме я. “Дербенд-намеда” хьиз, инани кьилин кьуд тема ачухарнава: Дагъустанда сасанидрин сиясат, Дагъустанда арабринни хазаррин ягъунар, Дагъларин уьлкведа Ислам чукIун, арабрин кьушунрин кьилевайбурун ва чкадин регьберрин арада авай алакъаяр. Хронологиядин жигьетдай виридалайни геж тир сюжетди IX асирдин сифтегьан пуд паюна кьиле фенвай вакъиайрикай хабар гузва.
Санлай къачурла, и чешме жуьреба-жуьре тарихдин делилрикайни риваятрикай менфят къачуна, Дагъустанда Ислам чукIуникай, арабрин кьушунрин кьилевайбурун алахъунар себеб яз Дагъларин уьлкведин милли къамат дегиш хьайи гьалдикай хабар гузвай са гьикая хьиз кьабулиз жеда. Гзафни-гзаф дявеяр амачир ислягь девирда кьиле фенвай вакъиаяр (иллаки аваданламишунин кIвалахар) ачухарзава.
Чи фикирдалди, “Мискискарин тарих” авторди жуьреба-жуьре чешмейрикай менфят къачуна арадал гъанва. ГьикI лагьайтIа, ана гьар жуьредин девирриз талукь делиларни гьатнава. Мисал яз, текстера мукьвал-мукьвал персерин терминар дуьшуьш жезва. И карди кIватIал кхьидайла авторди персерин чешмейрикайни менфят къачун мумкин тирдакай лугьузва. Чна винидихъ къейд авурвал, кIватIалдин бязи паяр “Дербенд-намеда” гьатнавай са жерге делилриз ухшар я.
Къейд ийин хьи, “Мискискарин тарихда” Али ибн Аби ТIалибан игитвилерикай ва ада кьиле тухвай женгерикай шийитрин эпический поэмайрин циклдин таъсирдик кваз кхьенвай затIарни ава. И делилди адан автор винидихъ тIвар кьур эсеррихъ галаз таниш тирдан гьакъиндай шагьидвалзава. “Мискискарин тарихда” Али аламатдин алакьунар авай кьегьал хьиз къалурнава. Али ибн Аби ТIалибан иштираквал авай сюжетар, чи фикирдалди, ихтилат физвай чешмедик сефевидрин девирда кутуна.
“Мискискарин тарих” арадал гъанвай вахт малум туш. Ам тайинарун илимдин муракаб месэла я. И карда Дагъустандин тарихдин араб чIалал кхьенвай виридалайни къадим чешмейрикай менфят къачуна кIанда. Абурук ихьтинбур акатзава: “Ахцегь-наме”, “Тарих Аби Муслим” ва “Тарих ал-Баб” (Тарих ал-Баб ва Ширван). Идалай гъейри, “Мискискарин тарих” арадал атай вахт ана ихтилат физвай вакъиаяр кьиле фенвай девиррин куьмекдалдини тайинариз жеда. Кьилди къачуртIа, и чешмеда пуд асирдиз (VI-IX) талукь вакъиайрикай раханва. Эхиримжи делилар аббасидрин халиф ал-Мамун ибн Гьаруна (ам 833-йисуз рагьметдиз фена) регьбервал гайи девирдиз талукьбур я.
Мумкин я, “Мискискарин тарих”, “Ахцегь-наме” ва “Тарих аби Муслим” хьиз, X-XI асирра арадал гъана. И вахтунда Кьиблепатан Дагъустанда сиясатдин гьукум мягькем жезвай. МискIинар эцигун, бязи хуьрерин важиблувал артух хьун, еке хуьрер арадал атун — вири и вакъиаяр X асирда кьиле фена. Итижлу кар ам я хьи, “Ахцегь-намеда” гьатнавай делиларни VI-IX асирриз талукьбур я. И чешмедин текст арадиз хкай профессор Амри Шихсаидова гьисабзавайвал, “Ахцегь-наме” хуьрерин жемиятрин союздин центр яз Ахцегьрин хуьруь сиясатда кьунвай кьетIен чка къалурун патал X асирдилай фад тушиз арадал гъанва. Алим Аликбер Аликберован фикирдалди лагьайтIа, “Ахцегь-намедин” автор Лакз гьукуматдай хьун мумкин я. Къейд ийин хьи, VI-IX асирра Лакзидай машгьур алимрин са къефле акъатна. Абурун арада тарихчиярни авай. “Мискискарин тарих” сифте яз кхьейдини, мумкин я, Лакзидай яз хьун.
Чешмеда гьатнавай делилрикай гзафбур якъинбур тирди тарихдин маса чешмейри ва арабрин авторрин IX-X асиррин яратмишунри тестикьарзава. Гьа са вахтунда “Мискискарин тарихда” хронология вилив хуьн тавунвай, бязи вакъиайриз талукь делилар гъалатIар кваз къейднавай дуьшуьшарни ава. Бязи сюжетриз фольклордиз хас кьетIенвилер ганва. Илим патал и чешмедин важиблувал квекай ибарат я лагьайтIа, винидихъ къейд авурвал, ана тарихдин мад са чешмедани авачир надир делилар гьатнава.
(КьатI ама)
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор
