1941-йисан 22-июндиз, гьукуматрин арада баришугъвал хуьнин, сада-садал гьужум тавунин гьакъиндай кутIуннавай икьрар векъидаказ чIуруналди, Гитлер кьиле авай Германияди бейхабарвилелди ва хиянаткарвилелди СССР-дал гьужумна. Дяведи СССР-дин еримлувилин чарх кьулухъ элкъуьрна.
Секинвилелди эцигунар кьиле физвай гьерекатар акъвазна, Советрин халкьари Ватан немсерин чапхунчийрикай азадунин женгерин муддат алукьна. Душмандиз кьулухъди румар гун патал СССР-дин халкьарин вири къуватар элба-эл дяведиз гьазур тир гьалдиз гъунин макьсаддалди, СССР-дин Верховный Советдин президиумди, Центральный Комитетди ВКП(б)-дин ЦК-ди ва СССР-дин Халкьдин Комиссаррин Советди 1941-йисан 30-июндиз Оборонадин Гьукуматдин Комитет арадал гъунин къарар кьабулна. Адан председателвиле И.В.Сталин тайинарна. Регьбер ва зегьметкешрин муаллим тир Сталин СССР-дин яракьлу къуватрин кьиле аваз, Советрин халкьари мердимазар ва фендигар фашистрин аксина женгер гатIунна.
Ислягьвал кIани Советрин яракьлу къуватар дяведин сифте кьилера са акьван хъсан гьалда авачир. Хабарсузвилелди кьилиз акъудай гьужумдикай менфят къачур душманрин къуватрин кьадарар аскеррин, техникадин жигьетдайни артух хьайивиляй, Советрин армия женгера уьлкведин деринриз кьван кьулухъди чIугуниз мажбур хьана. Гитлеран кьушунрилай дяведин сифтегьан 10 йикъан къене Литва, Латвиядин са кьадар мулкар, Белоруссиядин ва Украинадин рагъакIидай терефар кьаз алакьна.
1941-йисан 3-июлдиз Сталина советрин халкьарихъ, Яру Армиядин, ВМФ-дин аскеррихъ элкъвена радиодай тарихдин важиблу рахунар авуна. Ада кьиле физвай агьвалатриз талукь дерин веревирдер авуна, ватан хуьнин карда кьушунрин ва халкьдин тапшуругъар тайинарна. Ада душман инсафсуз ва регьимсуз тирди, немсери чпин вилик чи чилер, нафт чапхунчивилелди къакъудунин макьсад эцигнавайди малумарна.
Кьилел къведай кар виликамаз чизвайда хьиз, юлдаш Сталина и дяведа Советрин инсанар таъсибдарар амачиз амукьдач лагьанай: “Ватандин азадвал патал чна тухудай дяве Европадинни Америкадин халкьарин аслу туширвилин, демократиядин азадвилин женгерихъ галаз сад жеда. Им лукIвилик кутаз кIан хьунин, къурхуяр гунин макьсаддалди дяве ийизвай Гитлеран фашистрин кьушунрихъ галаз азадвал патал акси женг тухуз кIанзавай халкьарин сад тир фронт жеда”.
Сталиназ аян хьайи кар уьмуьрди тестикьарна. 1941-йисан 12-июлдиз Англияди СССР-дихъ галаз “Германиядиз акси дяведихъ галаз саналди гьерекатар кьиле тухунин гьакъиндай икьрар” кутIунна. Гуьгъуьнлай, 1942-йисан июндиз, Америкадин Сад хьанвай Штатрини СССР-дихъ галаз “Чапхунчивилин гьужумдиз акси яз тухудай дяведа сада-садаз куьмекар гунин гьакъиндай икьрардал” къул чIугуна. Вичин вилик итало-германский коалиция барбатIунин макьсад эцигай англо-советско-американский коалиция арадал атана.
Яру Армия, Флот ва советрин вири ватандашар ватандин чилин гьар са чIиб, гьар са шегьер, хуьр патал стIал иви кумай кьван ягъунар кьиле тухуниз мажбур хьана. Сталина Яру Армиядиз вири патарихъай куьмекар гунин, далу пад мягькемарунин, кьушунар яракьралди, дяведин ва недай суьрсетралди таъминарунин месэлаяр кьетIен дикъетдик кутун важиблу яз гьисабна.
“Вири къуватар — душман барбатIуниз! Виликди, чи гъалибвилихъди!” — эвер гана И.Сталина. Партиядин эвер гун себеб яз Советрин Союздин вири халкьар Ватан хуьн патал къарагъна. Халкьдин майишатар, вири партийрин кIвалахар, гьукуматдин ва жемиятдин тешкилатар, фронтдин игьтияжриз къуллугъун патал тадиз ва кьетIивилелди дяведин шартIарив кьадайвал туькIуьр хъувуна.
1941-йисан 19-июлдиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумди И.В. Сталин СССР-дин Оборонадин халкьдин комиссарвиле тайинарна.
Еке магьрумвилер хьанатIани, 1941-йисан октябрдиз немсер Москвадин областдин сергьятрив агакьна. И йисан 19-октябрдиз Оборонадин Гьукуматдин Комитетдин председатель И.Сталина Москва элкъуьрна кьунвай гьалда авайвилин къарар чапна. Сталина Москвадин сергьятра авай немсер кукIварунин гьакъиндай план туькIуьрна ва ам агалкьунралди кьилизни акъудна.
Душман Москвадин лап мукьув агатнавайтIани, 1941-йисан 6-ноябрдиз меркезда Октябрдин чIехи социалистический инкъилабдин 24 йисаз талукь гегьенш заседание кьиле фена. Анал рахай Сталина дяведин кьуд вацран нетижаяр кьуна. Армиядин ва халкьдин регьберди уьлкведин кьилел атанвай хаталувал гьеле яваш тахьанвайди, ам генани артух хьанвайди къейдна. Гьа са вахтунда юлдаш Сталина фашистрин кьушунар барбатI хьунухь виликамаз гьисснавай.
1941-йисан 7-ноябрдиз меркездин Яру майдандал Яру Армиядин кьушунрин парад кьиле фена. Анал Сталина Яру Армиядин асул макьсаддикай ихтилатна: “Къуй и викIегьвилин женгера квек чи чIехи уллу-бубайри — А.Невскийди, Д.Донскойди, К.Минина, Д.Пожарскийди, А.Суворова, М.Кутузова — руьгь, гьевес кутурай! Къуй куьн чIехи Ленинан гъалибвал гъидай пайдахди куьлгедик кутурай!”.
…1942-йисан гатуз, Европада кьвед лагьай фронт тахьуникай менфят къачуналди, немсери чпин дяведин вири суьрсетар, гьа жергедай яз чпин терефдаррин кьушунарни, советско-германский фронтдиз ахкъудна.
…1945-йисан 2-майдиз вири дуьньяда Яру Армиядин ва ВМФ-дин кьушунрин Верховный Командующийдин къарардин гафар чкIана: “Советрин кьушунри Берлиндин немсерин кьушунар барбатIунин гьерекатар куьтягьнава ва къе, 2-майдиз, Германиядин меркез тир Берлин тамамвилелди кьунва”.
Яру Армияди И.Сталинан эвер гун кьилиз акъудна: Гъалибвилин пайдах Берлиндал хкажна! 9-май халкьарин шадвилин, Гъалибвилин суварин югъ яз малумарна.
А.М. Агьмедагъаев,
илимрин кандидат
