Алай девирда чи Ватандин абадвал, адан миллетрин дуствал ва садвал хайи чIалар ва милли культураяр вилик финин еришрилай аслу тирди, шаксуз, малум хьанва. Гьеле 2018-йисуз уьлкведин Президент В.В. Путинан “2024-йисалди Урусат вилик фи­нин карда миллетрин мурадар ва стратегия­дин везифаяр” указда “жезмай кьван еке фи­кир медениятдиз гана, миллетрин руьгьдинни ахлакьдин ери хкажун лазим тирди” къалурна. Xуш жедай кар ам я хьи, чи марифатлу ватанэгьлийри и месэлаяр дериндай аннамишзава, чпин пак буржи яз лезги чIалаз ва милли медениятдиз шегьре рехъ ачухзава, гьарда вичин буржи яз гьисабна, хайи чIаланни медениятдин асас ерияр гуьнгуьна хутазва.

Хайи чIалакай, хайи халкьдин медени­ятдикай ийизвай гьар са цIийи ихтилатди къе инсанрин рикIер шад ва гьейран ийизва, абурун ватанпересвал, халкьпересвал виниз хкажзава, ата-бубайрилай чал агакьна ­якъин миллетдиз хас ва багьа тир pуьгьерал чан хкизва.

Лугьун лазим я хьи, лезги халкьдин  тербиядин тежрибада “руьгьдиз ажуз”, “кичIе руьгь авай”, “руьгь аватнавай”, “руьгь дабанда авай”, “руьгь фидай” инсан  ваъ, “руьгьламиш хьанвай”, “инсанвилин руьгь квай”, “рикIе руьгь туна зегьмет чIугвазвай”, “хайи халкьдин руьгьдин къадир авай” векилрин къимет багьа я. И гафари вирида, ду­румлу иба­райриз элкъвена, са гьина ятIани ваъ, чи хайи лезги чIала мягькем чка кьунва. Гьар акьалзавай несилдиз акурай, чир хьурай лу­гьуз.

Амма, гьайиф хьи, чи и савадлу (савадсуз лагьайла, гила инсандик хкIазва) девирда вич халис лезги яз гьисабиз, лезги чIалан къадир ер­лини аннамиш тийир инсанар гзаф хьанва. Чуьнуьхун квез герек я. Килиг къе бязи хизанри чеб гьи йикъал гъанватIа. Чара халкьарин чIалар (ингилис, немс, француз) ваъ, хайи чIал аялриз чирун патал шегьердин мектебра диде-бубайрин ихтиярар герек къвезва. Дагъустандин ва гьакI лезги чIа­ла­рин илимдал, методикадал машгъул са кьадар алимрин, милли образованидин идарайрин къуллугъчийрин (тIварар кьун тавуртIани, ихтилат никай физватIа малум я) чпин са кьадар аялриз хайи чIал чирзавач ва чиризни алахъзавач. Айиб гъизвай кар ам я хьи, са бязи юлдашри чпин кIвалера, хизанра хайи чIал гьич квазни такьаз, газетдиз, журналриз, радиодиз кхьизвай макъалайра, гузвай интервьюйра, амай халкьдиз чIа­лан  жигьетдай яцIу-яцIу меслятар къалурзава. Икибаштан, меслят къалурун регьят я. Иллаки жуван меслятар жува кьиле тухуз тахьайла.

Йис-йисандавай шегьерра лезги газетарни журналар лап тIимил кхьизва, бязи ше­гьер­эгьли лезгийриз неинки газетар, журналар кIелиз, саки абур аватIани чизвач. Чаз гьар садаз айиб гъизвайди ам я хьи, къе са шумуд агъзур лезги яшамиш жезвай Махачкъала шегьерда “Лезги газет” кхьенвайбур анжах 200 кас я. Амай лезги журналрин кьисметни гьам хьанва. Жуван чIалал чапзавай газетар ва журналар амаз, лезгийри акатай вуч хьайитIани кхьизва. На лугьуди, чахъ асул-несил хьайиди туш ва я гьам аквазни кIанзавач. На лугьуди, чи рикIелай уллу, ата-бубаяр, абуру веси авур виждан, чак кутур хайи халкьдин руьгь фенва. На лу­гьуди, чаз чи аялрин, хтулрин, штулрин ге­лежег хайи халкьдивай къакъатзавайди аквазвач, чаз абурун руьгьдин кьисмет гьикI хьайитIани сад я. На лугьуди, чаз алатай, алай, къвезмай несилар мублагь ийизвайди хайи чIал тирди чизвач. Пашман кар ам я хьи, ихьтин гъалатIар къе чи са кьадар «савадлу» алимрини ийизва.

И мукьвapa вичи вич халис лезги яз ­гьи­­сабзавай са таниш профессорди (тIвар кьуна яшлу касдин рикI тIар тийин) ацукьай кимел лезги чIалан дидарда авай жемятдин гьахълу суьгьбетрилай цIар чIугуна, захъ эл­къвена, лавгъавилелди лагьана: “Яда, гьей, де лагь кван заз, вакай алим авурди лезги чIал яни, тахьайтIа — урус чIал?”. “Алим хьун ре­гьят я, — лагьана за, лезгийрин мисал рикIел хкана, — инсан хьун — четин”. Эгер квез зи инсанвал са тIимил кьванни хуш ятIа, адан асул бине кутурди зи хайи лезги чIал я,­ Ши­хид­хуьруьн жемятдин чIал”. “Вунани ­лу­гьуда гьа, — тажуб хьана, пагь атIана амукьна про­фессор. Бес чи чIал урус чIалалай ­кесиб я лугьузвайбуруз гьихьтин жаваб гуда вуна?”.

Дугъриданни, фикирна за, гъалатI гъа­латI­дай къведа. Советрин девирда, гьи­кьван чун гъилевайди ахъайна цававайдахъ калтугиз алахъна. Жуван хайи чIаларик, медениятдик, ацукьуник-къарагъуник, адет­рикни хесетрик тахьай лекеяр акуна, патанди гьар патахъай чIехи авуна, жуван чIехи­дини гъве­ч­I­из акуна. Нукьсан кутун тавур затI амач.

Виш йисаралди халкьдин ахлакьдини эдебди гуьнгуьниз гъайи, халкьдин регьимлу ва мергьяматлу крарин иман хьайи мусурман динни такьатдай вегьена, ихтибардай аватна. Нетижада жемятдиз я рикIивай шадвал  ийиз,  я пашманвал ийиз чир техжез хьана. Гьавиляй яшайишдин гьар са хиле де­гишвилер физвай алай девирда чна чи руьгьдин девлет мад ва мад дериндай  гьисс авун лазим жезва. Лезги чIалан ва лезги медениятдин мумкинвилер вири патарихъай аннамишун герек жезва.

Эвелни-эвел ша чун чи лезги чIалан еридиз килигин. Алимри чIалан вири къатарин: лексикадин фонетикадин, орфографиядин, морфологиядин, синтаксисдин, ономастикадин, этимологиядин месэлаяр са кьадар ахтармишна, лезги чIалаз вичиз хсуси сесер, падежар, дурумлу ибараяр ва маса-маса къайдаяр хас тирди малумарнава. ЧIалан илимдин ва методикадин ахтармишунри  халкьдин савадлувал хкажун патал чпин везифа тамамарзава. Амма, гьайиф хьи, чIалан рекьяй авай илимдин кIвалахар гзаф вахтара неинки чIалан алимриз, гьакIни миллетдин жавабдар векилриз малум яз амачирди аквазва. Лезги халкьдин вири къатарив илимдин кIвалахар агакьзавач. Халкьдиз акI ава хьи, гуя лезги чIал кесиб я, адавай инсандин ахлакь тешкилиз жедач. Икибаштан, им еке гъалатI я. Вични, энгел тавуна, туьхкIуьрун лазим тир гъалатI.

Муькуь  патахъай, зурба гъалатI ам я хьи, йисаралди чIалан илимдал машгъул алимри­ инсан тербияламишунин карда лезги чIалахъ авай мумкинвилер вири патарихъай чирна, абурукай чи халкьдиз лазим хабарни ганвач. Вил вегьена килигайла, чаз лезги чIа­лан иллаки важиблу терефар гилани ах­тармиш­ тавунвайди аквазва. Къачун чна лезги чIа­лан  орфография, стилистика, лезги меденият, лезги гафарин манадиз лезгидалди де­риндай баян гузвай кIватIалар, чIалахъ авай тербиядин гафарин кIватIалар ва икI мад.

Килиг садра чи лезги мисалар, мискIалар гьикI кIватI хъувуна, гьикI чапнаватIа. 3аз абур авайдалай тIимил жагъана лугьуз кIанзавач (и карни якъин субут жезва), кIватIалар чапдай акъуднавай тартибдал фикир желб ийиз кIанзава. Мисалрин кIватIалрин чIехи паюна лезги ахлакьди фагьумнавай марифатдин жигъирар ерли къалурнавач (икI туькIуьрун, гьелбетда, четин я), виридалай асант къайдада, лезги гьарфарин тартибдиз килигна туькIуьрнава. На лугьуди, мисалрихъ тек са чирвилин метлеб ава, тербиядин жигьетдай  метлеб эсиллагъ авач. На лугьуди, мисалрини мискIалри тек са зигьиндиз таъсирзава, руьгьдиз таъсирзавач. Халкьдин виляй ки­ли­гайтIа, мисалринни мискIалрин кьвед лагьай метлеб, тербиядин везифа кьилинди жезва.

Гила чун лезги гафари чи руьгьдиз ийизвай таъсирдал акъвазин. Лезги чIалахъ, амай вири чIаларихъ хьиз, инсан руьгьламишзавай гафар, гафарин кьилдин къатар, гафар сивяй милайимдиз, шириндиз акъуддай къайдаяр, тегьерар, жуьреяр ава. Ах­тармишунри къалурзавайвал, лезги ахлакьни руьгь: “вафа”, “ягь”, “намус”, “виждан”, “гъейрат”, “жуьрэт”,  “жумарт”, “эдеб”; зегьметдин руьгь: “кеспи”, “куьмек”, “магьир”, “устад”; гуьзелвилин руьгь: “буй-бухах”, “зериф”, “къаш-къамат”, “къешенг”, “успагьи”, “шумал”; пагьливанвилин (зирингвилин) руьгь: “ба­жарагъ”, “гьайбат”, “пайгар”, “цицIи”, “къудрат” ва икI мад са кьадар гафари гуьнгуьна твазва.

Малум жезвайвал, эхиримжи йисара винидихъ къалурай ва абуруз тешпигь лезги гафар неинки шегьерэгьли лезгийрин, гьакI лезги хуьрерин жемятдин сиверайни кье­риз-цIаруз  ван къвезва. Мисал яз, аялдиз “аферин”, “баркалла”, “машаАллагь” лагьана, руьгь хкаждай чкадал,  чна адаз са тварни таъсир тийизвай “молодец” лагьана тазва. Де лагь кван куьне, лезги чIал, лезги гаф, лезги гафунин мана течир лезгидивай, лезги халкьдин акьул, адан ери-бине, адан чилин адетар, гьайбатлу хесетар, къагьриман хкетар, халкьдал чан гъайи виш йисарин зегьметдин девлетар кьатIуниз жедани?  Жедач, вучиз лагьайтIа лезги руьгь са куь ятIани ваъ, лезги чIала, лезги сесери, лезги гафарини келимайри арадал гъизва.

Дуьшуьшдин кар туш, халкь терг авунин мураддалди душманри гьамиша гьа халкьдин чIал, милли руьгь квадариз алахъда. Мумкин я, гьавиляй лезги чIала къалиндиз араб, фарс, туьрк… гафар гьатна, жуван хайи гафар акъатна. Дуьшуьшдин кар туш, гъурбатда чун са куь ятIани ваъ, жуван япариз са уьтери ван атай, хайи чIалан сесерини гафари чпихъ элкъуьниз мажбурзава, чун гьар гьина аваз хьайитIани, микьнатIисди хьиз, вичихъ ялзава, вири халкь сад ийизва. Гьа иниз килигна, чIалан тербиядин месэлаяр лап дериндай халкьдиз ашкара авунихъ галаз сад хьиз, къе Дагъустанда ва Азербайжанда яшамиш жезвай лезги миллетдин вири ну­гъатра ишлемишзавай гафаризни, гафарин кIватIал­ризни, абурун манайризни кьетIен фикир гун герек къвезва.

Hи лугьуда, къе чаз малум гафарганра лезги чIалан гафар вири гьатнава. Йиса­ралди аквазвайвал, са кьадар халис лезги гафар халкьдин сивера жез, амма кхьинра тежез хьанва. Заз малум тир са бязи теснифчийри чпи-чпиз кIватI хъувуна, чпин ­теж­рибада куьгьне лезги гафарин гъвечIи ­кIва­тIалар ишлемишзава. Идани къедалди чапнавай лезги гафарин кIватIалар гьеле акьалтIайбур туширди мад сефер тести­кьарзава. Иниз килигна, фадамаз вири лезги лексикадин иесивал авун чи лезги чIалан алимрин ва вири халкьдин пак буржи ­жезва. И месэла генгдиз гьялуниз, заз чиз, лезги газетривайни, журналривайни куьмек гуз жеда. Алай вахтунда лезги-урус ихтилатрин жуьреяр гузвайди хьиз, газетрин чинриз цIийиз пайда хъхьанвай лезги гафарин ­кIва­тIаларни, абурун баянарни гуз жедай. Ихьтин тIимил кIвалахдини гзаф хийир гуда. Гьа икI чавай чIалан гафар садни амачиз кIватI хъувуна, адан девлет ачухдиз къалуриз, ам яшайишда лазим тегьер ишлемишиз жеда.

Ингье винидихъ лагьай шартIар себеб яз, чи са кьадар ватанэгьлийриз лезги чIал ­кесибди хьиз ава. Ша чун инанмиш тежен. Лезги чIал кесиб туш. Са бязи чIаларив ге­къигайла, тIимил гафар ава лугьуз (имни ­гьеле субутна кIанда) бес чIал кесиб жедани мегер? Чи чIалан девлетлувал, чIал яратмишай лезги халкьдин къудратлувал гьам тушни мегер, тIи­мил гафаралди виш йисарин уьмуьр гайи, адан адетар, ахлакьдин ва мари­фатдин девлетар несилрилай не­силрал ахгакьарай, абур сиверани, рикIе­рани, гьар гьинихъ фейи­тIани, халкьдин векилрин кьилерани хвейи, са шумуд жуьре гьарфаралди (араб, латин, урус) хакьдиз аманат яз, кхьена жуван кIани лезги чIа­лан, лезги миллетдин руьгьдин девлетдин кьетIенвилер хвена, чал агакьарай. Ибур вири чаз чидачтIа, чна анна­мишзавачтIа, чIалан тахсир вуч хьурай?

Чи хайи лезги чIал, несилрилай несилрал агакьна, чал гьалтнавай, са куьнивни дегиш тежер ядигар я. Ам галачиз лезги халкьди вичи-вич гьиссдач. Килиг caдра “чIал” лу­гьудай гафуни вичин миллетдиз, вири жемятдиз гьикьван шадвал гъизватIа: “чIалал акьалтун”, “чIа­лал атун”, “аялдин чIал”, “дидед чIал”, “иервилиз чIал авач”, “вуч чIал ава а ви ванциз” (С.Сулейман “Билбил”), “чIалар кхьин”, “чIалаз килигун”, “чIалахъ xьун”, “чIалав атун”, “са чIалал рахан”, ада гьакьван пашманвални гъизва “чIал кьун”, “чIалаз килиг тавун”, “чIалар ахъаюн”, “хуьр чIалал гъун”, “чIал атIун”.

Чаз чир хьайитIа, ибуp чIала гузвай шадвални пашманвал туш, ибур лезги инсандин яшайишдин кьадарар, адан руьгьдин девлет я. Гьаниз килигна, девирдин истемишунри, лезги халкь вири сад хьана, дидед чIалан  ве­килвилиз экъечIун, чIалав мукьуфдивди эге­чIун тIалабзава. Ша чна вирида рикIел хуьн: лезги чIалан чешмеяр лезги руьгьдин чешнеяр я.

Шайдабег  Мирзоев,

РСФСР-дин халкьдин марифатдин отличник,

Да­гъустан Республикадин илимрин лайихлу деятель,

ДГПУ-дин профессор