(Эвел — 22-нумрада)
1957-йисалай чи милли лезги газет “Коммунист” тIвар алаз акъатиз эгечIайдакай ва и кар вучиз, гьихьтин шартIара хьайиди ятIа, чун алатай нумрайра са кьадардин раханва.
Дегиш хьайиди газетдин са тIвар туш. Адан къурулушда, мана — метлебда, мумкинвилера, къуватрани хейлин дегишвилер кьиле фена. Газет чи халкьдин руьгьда, къанажагъда, гьар йикъан уьмуьрда гьакьван герек ва куьмек тир такьатдиз, исятда лугьузвайвал, руьгьдин емдиз элкъвена.
И рекьин эвел писатель, публицист, лап хъсан тешкилатчи, общественно-политический деятель Къази Къазиевич Къазиев газетдин редактор тир вахтунал ацалтна. И кардикайни чун са кьадар раханва. Къейд авуниз лайихлуди а кар я хьи, Къ.Къ.Къазиева вичин алахъунра вичелай вилик чи газетдиз уьмуьр гайи устадрин — Гьажибег Гьажибегован, Алибег Фатахован, Зияудин Эфендиеван, Исмаил Вагьабован лап хъсан адетар, ирс цIийи шартIара давамарна. Газетдиз дерин чирвилер, хци бажарагъ, цIийивилерихъ къаних, четинвилерихъай кичIе тушир, милли къанажагъдиз ва тарихдин ивирриз вафалу кадрияр — журналистарни писателар, шаирар, алимарни муаллимар, пешекарар желбна. Абурун хейлин тIварар чна виликдайни кьунвай.
Лагьана кIанда, “Дагъустандин правда” газетда гегьеншдиз хьайи къунши халкьдин уьмуьрдикай (экономикадикай, искусстводикай, литературадикай, маса агалкьунрикай) неинки кьилдин хабарар, тамам чинар, нумраяр акъудун давамарна. Чун халкьарин дуствилин, са кьисметдин хизан тирди раижна. 1960-йисуз Москвада кьиле фейи Дагъустандин литературадинни искусстводин Декада и кардин кукIуш хьана.
1972-йисалай газетдин редакциядин кьилиз дяведин ветеран, тарихда амай кхьинри, рикIел хкунри раижзавайвал, гьакьван вич гафуниз михьи, инсанрин алахъунринни алакьунрин гъавурда фад акьадай, коллектив тупламишдай, девирдин истемишунрин муракабвал, заланвал дериндай чидай Апаев Имамудин Жамиевич атана.
* * *
1962-йис. Им чи уьлкве, республика, дуьнья патал гьихьтин девир тир? Газетдин метлебдин ва а девирдин журналистри бегьемарай везифайрин гъавурда дуьз акьун патал, тарихдал вил вегьин герек я. ГьикI хьи, газетдин тарихни Ватандин, халкьдин тарихар сад я.
1962-йис. Уьлкведи а чIавуз тарихда сифте яз лап чIехи крарик кьил кутунвай. Советрин инсанди, дуьньяда сад лагьайда яз, космосдиз лув гана, элкъвена чилел хтана. Юрий Гагаринакай советрин цIийи инсандин къагьримандин асул ярж хьана.
Дагъустан а чIавуз санлай чIехи эцигунрин, гужлудаказ виликди физвай хуьруьн майишатдин, илимдинни культурадин агалкьунрин республика тир.
1961-йисуз кьиле фейи партиядин ХХII съезддин цIийи чIехи документ — Коммунизм туькIуьрунин Программа кьабулна ва вири майилар, мурадар, мумкинвилер гьа чIехи документда къалурнавай муракаб ва гьакьван пак ниятар кьилиз акъудунихъ элкъуьрнавай. Ибур гъвечIи планар тушир. Экономика виликрай садрани такур хьтин дережайриз хкажун, идан нетижада инсанрин яшайишни гьа дережадиз акъудун вилив хуьзвай. “Гьар садавай — чпин алакьунриз килигна, гьар садаз — чпин игьтияжриз килигна!” — ингье гьихьтин мурад вилик эцигнавайтIа.
Гьа тегьерда инсандин марифатни дегиш хьун къазанмишна кIанзавай. Коммунизм туькIуьрзавайдан гьакъиндай махсус Кодекс арадал гъанвай. Ам вири дережайра, мектебдилай гатIунна, вузра, карханайра, вири идарайра, вири къуллугърал (ведомствойра) агьалийри — советрин гражданри хуралай чирунихъ галаз сад хьиз, уьмуьрдани адан истемишунрал амал авуна кIанзавай. Им идеологиядинни тербиядин, чирвилер гунинни тешкиллувилин чIехи кIвалахдихъ галаз алакъалу тир. И везифаяр кьилиз акъудзавайбурун сифте жергеда СМИ-рин такьатар, гьа жергедай чи газетар авай.
Гьар са журналистдивай партийный низам, политикадин жигьетдай дигмишвал, чирвилерин жигьетдай деринвал, карда михьивал ва женгчивал истемишзавай.
И кар генани гужлу хьунин маса себеб ам тир хьи, дуьньяда, кьве патал пай хьана, социализмдин рекьел алай уьлквейрин лагердинни капитализмдин уьлквейрин кIватIалдин арада идеологиядин жигьетдай баришугъ тежедай женг кьиле физвай.
РикIел 1962-йисан “Карибский кризис” лугьудайди хквезва. Дуьнья а чIавуз, са пата СССР, муькуь пата США аваз, дуьньядин ядерный дяведин цIарцIел атанвай. Къаст дуьньядин базаррин агъавал авун патал са куьнилайни элкъуьн тавун тир. СССР-дин ва санлай социализмдин лагерди, иник 1959-йисуз революция кьиле фейи “Азадвилин остров” Кубани ахкатнавай, дуьнья ислягьвилелди, сада-садахъ галаз меслятлувилелди, гила лугьузвайвал, партнервилинни дипломатиядин алакъайралди виликди фин теклифзаватIа, Америка ва Европадин капитализмдин уьлквеяр маса рекьел алай. Гьавиляй дуьньядин гьаларини чи СМИ-ривай халкьдин гегьенш къатарив вахт-вахтунда дуьз ва гьакъикъи делилар агакьарун истемишзавай.
Аквазвайвал, цIийи газетда таржумачийрин хиве мадни еке везифаяр туна. Абурун савадлувал, урус ва лезги чIалар фасагьатдаказ чир хьун, политикадин жигьетдай коммунизмдиз идеалриз вафалу хьун истемишзавай. Коммунист туширди а чIавуз “Коммунист” газетдиз кIвалахал кьабулун? Рехъ гудай кар тушир…
* * *
Имамудин Жамиевичан редакторвилинни инсанвилин ерийрикай ам мукьувай чидай чи газетдин виликан редакторрикай сад хьайи шаир ва публицист Касбуба Лукьманович Азизханова суьгьбетзава. “Сифте ам заз Дербентдин округдин Советдин исполкомдин секретарь тирла таниш хьана. Гуьгъуьнлай Дагъустандин радиодин комитетдин председателдин заместитель ва ахпани республикадин газетдин редактор яз, адахъ галаз чи алакъаяр гегьенш, сих хьана” (Килиг: “Лезги газетдин” 2000-йисан махсус ктабдин 46-чин).
Касбуба Лукьмановичаз Имамудин Жамиевич, вичин хайиди тир Чеперин хуьруьн къуншидаллай Лгарин хуьряй тир и нуфузлу кас, жегьил вахтарани, ам Ватандин ЧIехи дяведай инвалид яз, хирер алаз хтайлани чидай. Гуьгъуьнлай кьведни журналиствилин кеспиди мадни мукьва авуна. Имамудин Жамиевич “Коммунист” газетдин редактор тирла, Касбуба Азизханов Ахцегьа “ЦIийи дуьнья” газетдин редактор тир. Гьавиляйни абур мукьвал-мукьвал сад-садал гьалтзавай, чпел ацалтзавай четинвилерикай ва газетрин редакцийрин къайгъуйрикай сир-суьгьбет ийизвай.
А вахтунда ДГУ-дин студент яз, Имамудин Жамиевични, Касбуба Лукьмановични патавай аквадай, абурухъ яб акалдай мумкинвал чазни хьана. Зи сифтегьан шииррин цIарарни “Социализмдин рехъ”, “ЦIийи дуьнья” ва “Коммунист” газетра гьа йисара чап хьанай.
Имамудин Жамиевич, за кьатIайвал, яратмишдай ксарал, иллаки жегьилрал кIевелай кьару редактор тир. А йисара республикадин жегьил писателрин совещанияр эвер гайила, редакцийра чи танишвилер генани гурлудаказ кьиле фидай. Имамудин Жамиевичан патав (редакцияда ва къеце) а чIавуз чи яратмишдай интеллигенциядин еке дестеди кIвалахзавай. Ш-Э.Мурадов, Алирза Саидов, Байрам Салимов, Дагълар Абдуллаев, Буба Гьажикъулиев, Якьуб Яралиев, Шихзада Юсуфов, Мурадхан Шихвердиев, Къурбан Акимов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Азиз Алем, Межид Гьажиев, Ханбиче, Жамидин, Расим Гьажи, Абдулбари Магьмудов, Кичибег Мусаев, Тажидин Агьмедханов… — ингье а чIавуз гьунарлудаказ чпин яратмишунра девирдин руьгь, къамат, гьакъикъат къалуриз алакьай авторар.
Яратмишдай ксарихъ галаз санал редакцияда жуьреба-жуьре хилерай (хуьруьн майишатдин, промышленностдин, экономикадин, тарихдин ва икI мадни) пешекаррини кIвалахзавай. Абурукай хейлинбурукай гуьгъуьнлай колхозринни совхозрин, жуьреба-жуьре ведомствойрин руководителар хьана. Абурун жергеда чпин вири уьмуьр газетдиз бахш авур Ноябрь Ханкишиев, Мегьди Мегьдиев хьтин чпи гагь газетда, гагь жуьреба-жуьре къурулушра зегьмет чIугур Мирзебег Демиров, Мурадали Мурадалиев, Гуьлбала Ханов, Айдин Гьажиев, Играмудин Ханбалаев, Сейфудин Муталибов, Мегьамед Шайдаев, Къурбан Къадиров, Аламудин Шихрагьимов, Юсуф Айвазов, Эмирхан Селимханов, Асвар Тагьиров, Шагьибудин Шихбабаев, Алипулат Алипулатов, Рамазан Керимов, Шагьидин Рамазанов, Къайибхан Къайибханов, Алибег Гьасанов ва масабур авай.
Ибурал чкайрилай активвилелди кхьиз хьайи алимар, муаллимар, зегьметчи коллективрин векилар алава жезва. РикIел ихьтин тIварар къвезва: Ражидин Гьайдаров, Имам Асланов, Айбике Гъаниева, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов, Фаида Гъаниева, Гьажи Гашаров, Гъалиб Садыкъи, Шихнесир Къафланов, Къадир Рамазанов, Хкем Жамалдин, Назир Мирзоев, Гьажи Керимов, Абдулрашид Рашидов, Шабан Шабанов, Шамсудин Исаев, Идрис Оружев, Сабир Агъаметов, Байрамбег Байрамбегов, Ибадуллагь Кьубаев, Кьасум Бабаев, Мегьамед Къуруш, Кьасум Фаталиев, Ибрагьим Мурадов, Нариман Къарибов, Мустафа Набиев, Жамал Жамалов, Гьамзат Асретов, Жамалдин Гьабибов, Багъиш ва Эдуард Багъишевар, Роман Исаев, Абдулашим Рамазанов, Рамазан Велибегов, Мегьамед Мегьамедов, Ибрагьим Бабаев ва цIудралди масабур.
Чпи маса газетра кIвалахиз, чи газетдихъ галаз сих алакъа хвейи пешекар журналистар Джонрид Агьмедован, Герейхан Палчаеван, Декабрь Бейбутован, Гьажибала Хидирован, Мегьамед Салигьован тежриба генани кьетIенди я. Ибурукай гьар сад чпикай кьилди кхьиниз лайихлу мухбирар — газетдин “япарни вилер” я. Амма чи гъиле ахьтин документар, чарар-цIарар бес кьадарда авач.
Чи кхьинарни чи милли газетдин (журналистикадин) 100 йисан тарих галай-галайвал къалурун патал ийизвай сифте алахъун я. Гьавиляй са гьихьтин ятIа тIварар, крар, делилар садлагьана рикIел татунни мумкин я. Амма кIелдайбуруз ва гележегдин журналистризни чи газетдин тарихдиз санлай вил вегьедай ва ам мадни девлетлу ийидай мумкинвал жедайдал шак алач…
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
