“Зегьмет галачир бажарагъ фейер­верк хьиз я. Са легьзеда ада кьуд пад нур­ламишда, ахпа адакай затIни амукьдач”.

Роже Мартен дю Гар,

Франциядин писатель.

Гелхенрин хуьр Кьурагь районда къадимлубурукай ва чIехибурукай сад я. Ам тIебиатдин гуьзел ва гьар сад гьейранардай чкайралдини (дагълар, сувар, чIу­рар, кIамар, булахар…) девлетлу я. Хуьр бажарагълу, зегьметчи, райондилай къеце­па­тани баркалла къазанмишнавай, къени краралди лайихлу хьанвай инсанри маш­­гьурзава. Виридан тахьайтIа­ни, са шу­му­дан тIвар кьуниз мажбур я. Султан шейх Агь­мад, малла Мегьамед, араб чIа­лан устад Али, ашукь Амрагь, селекционер, чIи­жерхъан Рагьим, цлан устIа­рар-стхаяр Исакь ва Илимурад, орденрин сагьиб муаллим Абдурагьим, батальондиз регьбервал гайи ва Берлиндиз кьван фейи кьегьал Саид Мусаев, “Югстрой” ОАО-дин генеральный директор Гьажи Жабраилов, Госдумадин депутат Абдулгьамид Эмиргьамзаев, паралимпиададин призер Зейнудин Билалов, дуьньяда тIвар авай операдин манидар Гуьлнара Эмиргьамзаева…

Гелхенрин хуьруьн векилри милли эдебият вилик тухуник, адан майданар гегьеншаруникни аквадай хьтин пай кутазва. Гелхен Мухтар, Мегьамед Камалдинов, Шабан Шабанов, Къадимбег Ильясов,­ Ражаб Хибиев гьабурукай я. Къе и важиблу, четин ва гьа са вахтунда лайихлу, нурлу везифа  Сейфудин  Шагьпазова  агалкьунралди давамарзава. Чи ихтилатни адакай я.

Кьурагь хуьрелай винидихъ галай дерейрин итимар ва яратмишзавай ксарни тирвиляй чи арада фадлай дуствилин ала­къаяр ава. Мукьвал-мукьвал акваз­вач­­­тIани, гьалтайла, чна рикIивай хваш-беш ийида, уьмуьрдин, яшайишдин дегишвилерикай, машгъул жезвай крарикай, цIийиз арадал гъанвай эсеррикай, милли эдебиятдин гьаларикай ихтилатарда.

Сейфудин Шагьпазов, чибуру лугьудайвал, “зун, зун” лугьуз гьарайиз къе­къве­дай инсанрикай туш. Ам алай чка адан къени, регьимлу крари, инсанвилин, дагъви итимвилин къилихри, гъвечIи-чIе­хидахъ галаз рафтарвал ийиз чир хьуни къалурзава. Дамах, пехилвал гвачир, дустарин, хуьруьнвийрин, чидайбурун агалкьунрал шадвални ийида ада. Эдебиятдин эсерриз къиметни гуз чида гелхенвидиз. Вичиз зиян хкатзавай чIал чиз-чиз, авай гаф талгьана акъвазизни жедач шаирдивай.

Пис-хъсан, нукьсанар акун тавуртIа,

Авай гаф чин-чинал лугьун тавуртIа,

Куьз я ви кьуру тIвар “шаир” лугьудай,

Мез гапур хьана рахун тавуртIа?

Эхь, вири бедендалди, рикIелди ам дагъдин хуьруьн агьали, хуьруьн майишатдин пешекар ятIани, Сейфудин Шагь­пазов­ вичин хатI, яратмишунин кьетIенви­лер, лайихвилер авай шаирни я. Вичиз Ал­­лагьдин патай ганвай бажарагъни, зегьмет­ чIугуналди, мадни еримлу ийизвай шаир.

Тегьмезбеган хва Сейфудин 1960-йисан 1-июндиз дидедиз хьана. ГъвечIи ва къай­гъусуз вахтар хуьруьн мулкарал цIар чIуг­ваз, кIамара, дугунра, синера къугъваз­, таяр-туьшерихъ галаз куьлуь хьтин на­динж­­вилер ийиз, чIурара, сувара бал­кIан­рал­лаз чамарар, къванер яргъал гадарунай, къуршахар кьунай гьуьжетар ийиз акъатна.

Хуьруьн юкьван школа акьалтIарай жаван Махачкъаладин хуьруьн майишатдин техникумдик экечIна. Дагъларал, хуьруьн яшайишдал, мал-лапаг хуьнал рикI алай касди маса кеспи хкягъунни дуьз жедачир. Хъсандиз кIелна ва гуьгъуьнлай ада вичин чирвилер Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтдин ветеринарный факультетда артухарна.

Советрин армиядин жергейра (Германияда 1980-1982-йисара) къуллугъна хтай Шагьпазовал совхоздин директорди жегьилрин хел ихтибарна. Майишатдин комсомолдин организациядин секретардин ве­зифаяр хиве гьатай гадади чуьллера, фермайра, яйлахра, къишлахра зегьмет чIуг­вазвай жегьилриз талукь месэлаяр гьялу­низ гзаф фикир гана. “Гельхенский” совхоз районда кIвенкIвечибурун жер­гейра авайди тир. Иллаки малдарвиляй, хипехъан­ви­ляй. Ина Дагъустандин алимрин куьмекни­ галаз “габач” (крчар алачир) жинсинин, дагъ­ларин мишекъат шартIа­риз дурум гу­дай, аскIан буйдин ва фад як кьадай­ малар­ хуьзвай. Жегьил зоотехникдини “габачрин” кьадар артухаруник, абур райондин ма­са майишатрани туьретмишуник вичин пай кутуна. Гьайиф, Советрин Союз чу­­кIурай­далай гуьгъуьниз, еке зегьметар чIу­гу­­на арадал гъайи менфятлу жинсинин­ маларикай гила хуьре амайди сад-кьвед я.

Уьлкведа, республикада кьиле фейи са акьван хъсан тушир дегишвилери Шагьпазовни хуьряй патал фидай чкадал гъана. Ада са шумуд йисуз Краснодарский­ крайдин “Ватан” тIвар алай  колхозда зоотехниквиле зегьмет чIугуна. Къунши реги­ондин майишатдиз вичелай алакьдай куьмекар гана. Амма хуьруьн деб, ялав, атир, дагъларин шагьвар, булахрин гьамга­ яд галачиз яшамиш хьун четин тир. Уьл­кве сад тиртIани, гьа чкани шаирди гъурбат яз гьисабна.

Хтана хва лекьери ЦIару дагъларин кьилел чарх язавай макандиз. ЭгечI хъувуна вичин кеспидив — Гелхен дереда авай хуьрерин мал-къарадин сагъламвилин къаравулда акъвазнавай маларин духтурдин везифайрив. Гьа са вахтунда Сейфудин Шагьпазов Къиблепатан Дагъустанда устадлу чIижерхъан хьизни машгьур хьанва. Дагъларин, суварин цуькверилай чIижери кIватIзавай пара менфятлу ва еридин виртIедихъ пара игьтияж ава ва муьштерийриз Гелхенрин рехъни хъсандиз чир хьанва.

Хуьруьн майишатдин кIвалахар, къайгъуяр йисан гьи вахт къачуртIани, гзаф ятIани, маларин духтурди, чIижерхъанди аял чIавалай рикIе куькIвенвай илгьамдин нурни квадарзавач. Адан ишигъди инсанрин рикIеризни экв гудай эсерар яратмишиз тазва.

Сейфудин Шагьпазов кьериз-цIаруз, амма икьидаказ шиирар кхьизвай кас я. Чибуру лугьуда эхир: “ТIимилни хьуй, гьангу­ла хьуй”. Гелхенви фадлай шаир я лугьудай кукIушдал хкаж хьанва. Адан эсерар ара-ара “Дагъдин булах”, “Лезги газет” газетриз, “Дагъустандин дишегьли”, “Алам”, “Куьредин ярар” журналриз акъат­зава. 2016-йисуз кIелдайбурув агакьай вичин сад лагьай ктабдиз ада “КIанда заз зул” тIвар ганва. И ктабдиз талукь яз акъу­дай макъалада шаир Мегьамед Ибрагьимова къейдзава:

“Сейфудин Шагьпазов хсуси, кье­тIен хатI авай, хъсандиз хайи чIал чизвай, уьмуьрдин уькIуь-цуру акунвай, философдин, художникдин алакьунар авай шаир я. Адан эсерра булдалди цIийи образар, рангар, тавар, фикирар гьалтзава. Автордин гъиликай рубаиярни, сонетарни, бендерни… хкатзава”.

Немсерин писатель Томас Манна кхьенай: “Инсандикай шаир ийизвайди яратмишдай алакьунин бажарагъ ваъ, руьгьдин илгьамдин бажарагъ я”. Гелхенвидин руьгьдин илгьамди вичин бинеяр лезги чилин деринрай къачунва ва а илгьамди, дагъдин лекьери хьиз, бушлухра лув гузва ва адан бейнида, рикIе битмиш хьана, алемдиз акъатзавай цIа­рари шаирдин руьгьда чка кьунвай ва рикIик секинсузвал, гъалаба кутазвай месэлайрикай, хиялрикай хабар гузва. Шаирдин гражданвилин лирика, ватанпересвилин, инсанпересвилин эсерар къуватлубур, эсерлубур, шиирра ганвай образар жанлубур я. “Дагъвидин гапур”, “Хкведа зун” (Шарвили фикирда ваз), “Гур­жидин руш”, “РикIин тIал”, “Гъурбатда”, “Къайи хабар”, “Фена Эмин” шиирар кIелдайла шаирдин фикирар гьикьван дерин ятIа, халкьдин дерди, тIал рикIевай касдал гьикьван азаб алатIа кьатIуз жезва. Шииррин цIарари, манади бедендиз фул акъудзава. Шаир Шарвилидин тIвар­цIелай рахазва:

Ажугъ гьатда зи чанда,

Такурай заз Ватандай

Халкьдин иви хъвайибур,

Чиркедин тум цайибур,

Чалкечирар-барчияр,

Хаинарни къучияр,

Садвал квадрай небгетар,

ЧIурайбур чи адетар…

 “Хкведа зун!”

 

Санал хьанач, са кIвал хьанач, къул хьанач,

Тупламишдай къуват хьанач, пул хьанач,

Халкьдихъ руьгьдин дестек хьанач, гул хьанач,

Бес Кьулан вацI чIур тежедай цал яни?

Югъ-къандавай гьатзава чун деркела.

Куьмек авач я кIваляй, я къецелай.

Халкьдин вилик акъвазнавай месэла

ЦIилиналлай алуд тежер тIвал яни?

“РикIин тIал”

 

Сейфудин Шагьпазован эсерар уртах “Булахдин чешмедал”, “Илгьамдин булахар”, “Марвар” ктабрани гьатнава. Шаирди­ чи девирдин татугай аламатар, инсанрин фендигарвилер, алдатмишунар, ягьсузвилер, хаинвилер гзаф жезвайдакай ва нетижада ахлакьдин, марифатдин, инсанвилин ерияр квахьзавайдакай малумарзава:

Къалум хьана чIуру азар!

Уьлкве — базар, халкь я бизар.

Дишегьлияр — чантачияр,

Ери квахьай къарачияр.

Пухчайрин пар кьуна кIулал,

РикIелламач хизанни кIвал.

“РикIин дердер”

 

Шиир арадал гъун акьулдин, зигьиндин сувар хьтин кар ялда. Шаир кIанивал авачиз, галачизни яшамиш жедач. Гел­хен­ви­ шаирдин рикIни муьгьуьббатдиз ачух я.

Вакай хьанва зи гьиссерин тамада,

За илгьамдин цIай куькIуьрна вун патал.­

Муьгьуьббатдин ваз тагай кIус аматIа,

Гьазур я зун гьа кIусни ваз гун патал.

ТIебиатдин гуьзел бере тир зулал рикI алай шаир вичин 60 лагьай гатфар багърийрихъ, хуьруьнвийрихъ, районэгьлийрихъ, дустарихъ галаз къейд ийиз гьазур хьанвай, амма тIугъвалди и кардиз кьецI гана. Шаир бейкеф туш. Ада “зул сагърай!” лугьузва. Ваз юбилей мубаракрай, гьуьрметлу дуст, халис дагъви, чIижер­хъан, маларин духтур, райондин собрани­дин депутат ва чIалан дад чизвай шаир!

Нариман  Ибрагьимов