(Эвел — 19-20-нумрайра)
“Дагъустандин правда” газетдин 1951-йисан 5-майдин Печатдин йикъан нумра къачуртIани, ана чкадин (Дагъустандин) авторрикай ихьтин тIварар ава: А.Коркмасов, Н.Дорофеев (фотокорр), А.Арбулиев, А.Светашов, Акай Гьажиева, С.Ахмедов (тIварар газетда авайвал хвенва). Ибурукай лезги автор С.Агьмедова Ахцегь райондин Лга-Пиркент хуьруьн клубдикай кхьенва. Аникай халкьди (зегьметчийри) ял ягъун, чпин чирвилер хкажун патал рикI алай макан хьанва лугьузва. Клубдин заведующий Шихбабаеван тарифнава… Кьуд чиникай ибарат газетда и са гъвечIи информация?.. Лга-Пиркент хуьр Ахцегь райондин Чеперин хуьруьн патав, Шалбуз дагъдин зияратриз мукьва чкадал алайди тир. Гила ам амач…
“Дагъустандин правда” газетдин 6-майдиз акъатнавай нумрада (ам радиодин йикъаз талукьарнава) Дагъустандин авторрикай Ш.Шихсаидован (Буйнакский райондай), Огнидай шуьше цIурурдайбурукай куьруь хабар (автор “Чи корр” къалурнава), М.Мусалаеван (Дахадаев райондай), Д.Иванован (Махачкъаладин вагонрин деподай), Мегьарамдхуьруьн ва Кьасумхуьруьн районрин МТС-рин работникри ва хуьруьн майишатдин пешекарри ВКП(об)-дин Дагъустандин областной ХХ партконференциядин къаршидиз чпин собранийрал кьабулнавай мажбурнамаяр (авторар алач), Г.Дорофеенкодин (Дербентдин 55-нумрадин балугърин заводдай), М.Саидован (Дагъустандин дагълух чкайра консервийрин зоводар сезондиз гьазур хьуникай), Г.Подопригорадин (Хасавюрт райондай) Г.Къурбанован (Къули райондай), Д.Абдурагьманован (Къизилюрт райондай), А.Мирзабегован (Талги курортдикай), И.Ханбалаеван (Кьулан СтIалрин гамар храдайбурун агалкьунрикай) куьруь-куьруь хабарар ава.
Инани лезги жемятдин руьгь, рикI тухардай хьтин бес кьадар жанлу материалар авачирди инал гъанвай сиягьдай аквазва.
Санлай газетди партиядин ва государстводин гаф, руьгь, рикI кIелзавайдав агакьарзава.
Газетдин чIал, таржумайрин дережа гуьнгуьна гьатзавайди гьисс тавуна туш. ЯтIани гьеле чи орфографиядин жигьетдай, иллаки кьве паюникай ибарат гафар-тIварар (Кьасум-хуьр, Юкьван-СтIал, Мегьарамдхуьр) кхьинин сад тир тартиб арадал татанвайди аквазва.
Таржумайрани алай вахтунда рехъ тагудай хьтин бязи кхьинар гьалтзава. Месела “печатдин работникрин вири Москвадин Собрание”, “Медицинадин работникриз РСФСР-дин заслуженный духтурвилин гьуьрметлу тIвар гун”, “Республикадин туберкулезный диспансердин главный врач”, “Волгадинни Дондин къанал расзавайбурун пай кутун” ва икI мад. Ибур тек са нумрадин са чинилай гьалтнавай гафар я. Газетда санлай?..
Ихьтин гекъигуни алай вахтунда чун фенвай рехъ, чIалан нормаяр къайдадик акатунин дережа гьихьтинди ятIа аннамишдай мумкинвал гузва. Яни чи журналистриз милли газет акъудун, хуьн, печатдин хел тухун регьятди хьайиди туш.
Къе чи кIелзавай гзафбуруз, милли лезги газет, чи чIалан хазина гьи рекьерай, гьикI чав агакьайди ятIа чизвач, я чиризни кIанзавач. ЦIийи кьилелай “реформаяр” тухуз кIанибур, чебни чIалан пешекарар туширбур, хейлин гзаф хьанва. Амма чна абуруз чи газетдин, гьакIни чи чIаланни литературадин тарих, а тарих арадал гъайи, ам ахтармишай, чIалан илимдин, журналистикадинни публицистикадин, литературадин илимдин бинеяр кутурбурун тIварар чирун, гьуьрметунивди рикIел, мецел гъун, абурун ирс чирун теклифзава.
“Дагъустандин правда” газетдин гьар са нумрада хуьруьн майишатдин, балугъчивилин, промышленностдин, образованидин, культурадин хилерин пешекаррин, юкьван ва кьилин звенодин руководителрин (колхозрин, управленийрин, карханайрин, министерствойрин) макъалаяр гзаф гьалтзава. Им, чна винидихъни къалурнавайвал, а девирдин истемишун тир. Халкьдин гегьенш къатарив газетдин куьмекдалди цIийи техникадинни технологийрин, хуьруьн майишатда тараринни майвайрин, магьсулрин фад битмиш жедай, бегьерлу сортар, жинсер арадал гъунин, хуьнин, артмишунин дуьз ва дерин чирвилер агакьарна кIанзавай. МасакIа социализмдин акъажунрин руьгь кутаз жедачир.
Идалайни алава, дуьньяда кьиле физвай муракаб гьаларикай, чун экъечIнавай кьетIен тарихдин рекьерикай дуьз чирвилер хьун, сиясатдин къаришмайра кьил квадар тавун, советрин инсандин михьи ахлакьдинни къанажагъдин къамат арадал гъун — ибурни СМИ-рин такьатрилай гзаф аслу крар тушни мегер!
СССР хьтин уьлкве чукIурайбуру сифте нубатда информациядин майдандикай менфят къачурдал шак алач.
Идеологиядин къуватар душмандин гъиле гьатайвалди, ада рикIелай тефидай кар кьада. И кар а девирдин политикризни, политологризни, руководителризни хъсан чизвай, иестемишни ийизвай.
Перестройщикри жуван гъилевай яракь душманрин гъиле вугана. СМИ-рин кар алай такьатар, яб тагана, са къерехда туна. Чун хьтин кьадардиз тIимил тир халкьарин газетринни журналрин, учебникринни ктабрин гьал, чапханаяр такур жуьре усаларна, гзафбур терг жедай чкадал гъана. Гилан аямда ктабрин алишвериш амач, кхьизвай авторар, чIалар, литератураяр, культураяр ахтармишзавай ксар къекъверагриз элкъуьрнава. Гьелбетда, ихьтин шартIара пул гвай ни хьайитIани чпин жуьре газетарни, журналарни акъудда. Ибурал гила интернетни, телевиденини алава хьанва. Идеология нин гъиле аватIа, гьам къуватлуни жезва. Амма чаз чи культура, литература, печать, чIалан чешмеяр багьа я. Газетдин тарихни гьавиляй кхьин ва чирун, къвезмай несилрив агакьарун чIехи, жавабдар везифадиз элкъвенва.
Идеологиядин кIвалах гьихьтинди тиртIа, гьихьтинди хьун лазим ятIа, “Дагъустандин правда” газетдиз а йисара акъатай гзаф материалри, иллаки компартиядин ва Советрин Гьукуматдин виридалайни чIехиди яз хьайи “Правда” газетдиз акъатиз ва вири милли чIаларизни элкъуьриз (им а чIаван адет тир), чап ийиз хьайи кьилин макъалайри хъсандиз раижзава. Лезги чIалазни абур вини дережада аваз таржума авунва.
Зи фикир “Дагъустандин правда” газетдин 1951-йисан 19-июндин нумрада чапнавай хсуси корреспондент Х.Мигодован “Партийный уьмуьр” рубрикадик кваз чапнавай “Сифтегьан парторганизация ва коммунистриз политикадин рекьяй тербия гун” макъалади желбнава. Авторди а чIаван гьакъикъатди коммунистрин вилик эцигзавай жавабдарвиликай ва гьар сада авуна кIани кIвалахрикай политикадин жигьетдай вини дережада аваз кхьенва.
Макъаладай са къейд: “…Махачкъаладин нефтепромысладин парторганизациядин вичин гьар йикъан кIвалахда коммунистрин, инженервилинни техниквилин работникриз ва интеллигенциядиз марксизмдинни ленинизмдин образование гунин кардиз еке фикир гузва…”.
Парторганизациядин гьар са активистди зегьметчи коллективда тухузвай тербиядинни политикадин, чирвилер гунин тежриба гьихьтинди ятIа раижнава, къимет ганва.
Гьа и нумрада хсуси корреспондент И.Ханбалаева Кьасумхуьруьн райондин школайри цIийи кIелунин йисаз гьазурвилер акунин гьалар веревирднава.
Хейлин школайра авай кимивилер раижнава, мектебар аялар кьабулуниз фад ва еридивди гьазур хьунин рекьер къалурнава. Аялрихъ галаз санал муаллимрин дуланажагъдин шартIарни хъсанарна кIанзавайди рикIел гъанва.
ГъвечIиди ятIани, а шартIара ихьтин макъалайри вижевайдиз ван авурдал шак алач.
Идеологиядин кIвалахдин таъсирлу такьатрикай сад художественный литература тирдал шак алач.
Гьикьван мумкинвилер тIимилбур тиртIани, “Дагъустандин правда” газетда тIвар-ван авай ва цIийиз къелемар гъиле кьазвай (абурук лезгиярни квай) чIалан эсерар авай чинарни чапзавай.
Ингье 1951-йисан 24-июндин нумрадин 3-чин литературадинди я. Ина авай эсерар: “Агитатордин суьгьбет (Къ.Къазиев), “Критика ва библиография” рубрикадик кваз жегьил шаирар тир Къ.Рамазанова ва А.Саидова а чIаван машгьур шаир Абдул Муталибован “Экуьнин ярар” шиирринни поэмайрин ктабдиз ганвай рецензия, “Чирхчир” лакIабдик кваз кхьенвай “Де аквада чаз” фельетон, шаирар тир Ш.Къафланован, Къ.Рамазанован, Ш.Тагьирован шиирарни ава. Гьардан сад.
Кьилин фикир авторри чпин эсерра ва веревирдерани кхьизвай шейэрин идейнивилин ва устадвилин дережаяр хкажуниз ганва.
“ВКП(б)-дин ЦК-дин вичин 1946-йисан къарарра, советрин обществодин уьмуьр, советрин къенин йикъан инсанрин патриотвилин къаматар бегьемвилелди къалурзавай художественный гуьрчег ва дерин идея квай произведенияр яратмишун чарасуз тирди къалурнава”, — рикIел хканва газетда чапнавай рецензияда адан авторри.
За кьатIузвайвал, ихьтин истемишунин метлеб къени квахьнавач.
Журналистикадивай, публицистикадивай а идейнивал генани кIевелай истемишзавайди рикIел хуьн кутугнава.
“Дагъустандин правда” газетди а истемишун кьилиз акъудуниз вири йисара вафалувал хвейидал шак алач.
Мердали Жалилов
