(Эвел — 6-7, 9-12, 14-16,19-нумрайра)

Итимдин вилик папан ихтиярар

Итимдин хиве вичин папахъ галаз ихьтин эдебар кьиле тухунин везифа ава:

1. Хизандин жигьетдай адахъ галаз дуьз­гуьн алакъаяр хуьн, жува незвайдакай гьадазни гун, алукIдай парталралди таъминарун, адаз дуьз тербия гун. Эгер чIа­лаз килиг тийиз хьайитIа, адан гьакъин­дай Аллагьди эмирнавай серенжемар кьабулна кIанда.
2. Итимди папаз, эгер адаз чизвачтIа, диндин рекьяй чарасуз тир чирвилер гун лазим я. Къуръанда лагьанва: (66-сура, 6-аят, мана): “Эй, иман гъанвайбур! Куьне куьн ва куь хизанар, кудай затIар инсанар ва къванер тир цIукай хуьх (Аллагьдин эми­рар кьилиз акъудиз ва Адан къадагъайрикай яргъа жез)! Адал — чеб лап векъи, зурба (къуватлу) малаикар ала (цIай а ма­лаикрал тапшурмишнава), чпи Аллагьди эмирнавай крара гьич садрани асивал тийизвай ва чпиз эмирнавай крар кьилиз акъудзавай”.

Паб итимдин кIвалин эгьлийрикай я. Ам имандин ва диндар амалрин куьмекдалди цIу­кай хуьз жеда. Диндар амалар дуьз къайдада авун патал чирвилер ва марифат герек я.

3. Итимди папавай ада Исламдин къанунар ва эдебар кьиле тухун истемишна кIанда. Итимди адаз кьил, кIвачер, гъилер кьецIиларна, хижаб алачиз къекъуьн, маса, чара итимрихъ галаз какахьун къадагъа авун лазим я. Мадни башкъа, итимди папа вичин эдебар, ахлакьар, диндин крар чIур тийидайвал датIана адал гуьзчивал тухвана кIанда. Адаз гунагьар ийидай мумкинвал гана кIандач. Вучиз ла­гьай­тIа, папан патахъай жавабдарвал итимдин хиве ава. Аллагьди Къуръанда лагьанва: (4-сура, 34-аят, мана): “Итимар дишегьлийрал къаюмар (гъуьлер папарал чIехивалза­вайбур, архавалзавайбур) я, Аллагьди садбуруз муькуьбурун винел (вилик) артуханвилер ганвайвиляй ва абуру (итимри) чпин мал-девлетрикай (папарал) харж ийизвайвиляй. Ва диндар папар я (ахьтинбур) — (чеб Аллагьдиз, ахпа чпин гъуьлериз­ни) лап муьтIуьгъбур, (чпел ихтибарнавай вири шейэр лазим жуьре) хуьдайбур (гъуьл чкадал алачирла), Аллагьди хуьналди. Ва чпи квез муьтIуьгъ­сузвал авуникай куьне игьтиятвалзавай папар, куьне абуруз насигьат ая ва (эгер эсер тахьай­тIа) куьне абур месел кьилди тур (жаза яз абу­рув “мукьув” жемир), ва (эгер эсер та­хьайтIа), (куьне) абур гатут (ягъ). Ва эгер абур (муьтIуьгъсуз папар и се­рен­жемрилай кьулухъ) квез муьтIуьгъ хьайи­тIа, (а чIавуз) куьне абурун аксина “рехъ” жа­гъуриз (зулум ийиз) алахъмир. Гьа­къи­къатда, Аллагь вине тирди, чIехиди я (Ада папариз зулум авурбур жазаламишда)”.

ГьакIни гьадисдани лагьанва: “Ва итим жавабдар я вичин кIвалин эгьлийрин патахъай” (Бухарий).

4. Итимди вичин папарин арада тIуь­нин-хъунин, либасрин, кIвалин, йифер паю­нин (и карда зулум авуникай му­къа­ят хьана кIанда) адалатлувал хуьн чара­суз я. Аллагьдин Расулди (къуй Ал­лагь­­дин па­тай салават ва саламар хьурай вичиз) кIва­лин эгьлийрихъ хъсанвилелди гелкъуьн (хъсанвал авун) веси авунва: “Виридалайни хъсанбур квекай куь хизанриз хъсанбур я, ва зун квекай виридалайни хъсанди я зи хизандиз” (Тирмизий).
5. Итимдиз папан сирер чукIурдай, адак квай нукьсанар винел акъуддай ихтиярар авач, вучиз лагьайтIа итим папал ихтибарлу кас я. Гьадисда лагьанва: “Гьа­къи­къат­да, лап пис ксарикай я Аллагьдин вилик Къияматдин Юкъуз а итим, вичин папав ва паб итимдив лап агат хьайи, ахпа адан сирер чукIурзавай”.

Папан вилик итимдин ихтиярар

Папан хиве вичин итимдин гьакъиндай ихьтин ихтиярар ва эдебар хуьнин ве­зифа ава.

1. Итимдиз муьтIуьгъ хьун (гунагь крар квачиз). Гьадисда лагьанва: “Итимди вичин папаз месел эверай чIавуз, ам та­тай­тIа, а папал лянет гъизва малаикри та экуьн вахт алукьдалди” (Муслим).

Маса гьадисда Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьанва: “Эгер заз ихтияр авайтIа сада маса касдиз сажда авунин жигьетдай эмир гудай, за, дугъриданни, па­паз вичин итимдиз сажда авун эмирдай” (Абу-Давуд).

2. Папа итимдин лайихвал, намус, гьуьр­мет, адан мал-девлет, аялар, кIва­лер­-къар хвена кIанда. Гьадисда лагьанва: “Ва паб жавабдар я вичин итимдин кIвалин ва адан веледрин патахъай”.

Маса гьадисда лагьанва: “Куь (итимрин) гьахъ куь папарал: куьн ацукьдай чка­дал масадан гьич камни тежедайвал авун ва куь кIвалериз квез такIан ксарикай садни ахъай тавун”.

3. Паб гьамиша вичин итимдин кIвале амукьна кIанда. Итимди ихтиярар ва разивал гайила, экъечIиз жеда. ГьакIни ада вичин вилер чиле тун ва сес агъузун, вич пис гафарикай ва крарикай хуьн, итимдин мукьва-кьилийриз хъсанвал ва гьуьрмет авун герек я. Къуръанда лагьанва: (33-сура, 33-аят, мана): “Ва хьухь (амукь) куьн куь кIва­лера ва куьне (куь) гуьрчегвилер ачухармир (чара итимриз аквадайвал) сифте “джагьилиййадин” гуьрчегвилер ачухдал акъудун хьиз (Ислам дин къведалди вилик хьайи девирдиз “джагьилиййа” лугьуда, яни инсанар а девирда авамвиле авай Аллагьдин, Адан шариатдин гьакъиндай), ва капI ая (куьне), закат це, Аллагьдиз ва Адан расулдиз муьтIуьгъ хьухь…”.

Маса аятда лагьанва: (24-сура, 31-аят, мана): “Ва лагь (вуна эй, Пайгъамбар) муъмин-дишегьлийриз: къуй абуру чпин вилер чиле турай ва чпин авратар (дишивилин гьаяяр) хуьрай (гьарам крарикай), ва къуй абуру чпин гуьзелвилер ачухдал­ акъуд (къалур) тавурай анжах, адакай ачухдал алайди квачиз. Ва къуй абуру (муъмин-дишегьлийри) чпин хев-хуруяр шаршаврив кIеврай, ва къуй абуру чпин гуьзелвилер ачухдал акъуд тавурай (садазни) анжах чпин гъуьлер ва я чпин бубаяр, ва я чпин гъуьлерин бубаяр, ва я чпин рухваяр, ва я чпин гъуьлерин рухваяр, ва я чпин стхаяр, ва я чпин стхайрин рух­ваяр, ва я чпин вахарин рухваяр, ва я чпин дишегьлияр (мусурман папар кафир папар квачиз), ва я чпин эрчIи гъилик акатайбур (жигьадда есирда кьуна, лукIвиле гьатай дишегьлияр), ва я “табийвал (кIва­лиз алакъалувал) авай” чпизни дишегьлийрихъ гьевеслувал (темягь) авачирбур итимрикай, ва я дишегьлийрин авратриз килиг тийизвай (темягь авачиз, дишегьлийрин авратрикай хабар авачир) аялар (абурун вилик) квачиз. Ва къуй абуру чпин кIвачер (чилел кIевиз) гьалч тавурай абуру кIев­на­вай безекрикай чир жедайвал (къекъведайла ванер акъуд тавурай). Ва туба ая куьне Аллагьдиз вирида, эй, муъминар, белки, квез агалкьунар жен!”.

Гьадисда лагьанва: “Папарикай виридалайни хъсанди (хийирлуди) ам я, итим килигайла, ада вун шадарда, ва вуна адаз эмир гайила, ам ваз муьтIуьгъ я, ва вун кIвале авачирла (адакай яргъа тирла), ада вич ва ви мал-девлет хуьзва” (Къур­тIу­бий). Мад са гьадисда ла­гьан­ва: “Куьне къадагъа ийимир Аллагьдин лукIариз (дишегьлийриз) Аллагьдин мискIинриз физ, ва квевай садавай папа мискIиндиз фидай ихтияр къачурла, къуй ада папаз къадагъа тавурай” (Муслим).

Мукьва-кьилийрихъ галаз эдебар

Мусурман касди вичин мукьва-кьилийрихъ галаз вичин диде-бубадихъ, веледрихъ, стхайрихъ галаз хуьзвай къайдада эде­бар хуьн лазим я. Мисал яз, халадихъ галаз — ви­­­чин дидедихъ хьиз, эмедихъ галаз — вичин бубадихъ хьиз ва гьакI­ни имидихъ, халудихъ, вири мукьва-кьилийрихъ галазни хъсан ала­къаяр хвена кIанда: хъсанвилер авун, чIе­хи­даз гьуьрмет авун, гъвечIидаз регьим авун, азарлудал кьил чIугун, кIевевайдаз куьмек гун, пашманвилевайдаз теселли гун, бед­бахтвал кьилел атанвайдаз башсагълугъвал гун (тазият авун). Абуру чпи мукьвавилин ала­къаяр атIай­тIани (зулум авуртIа­ни), вуна алакъаяр хвена кIанда, Аллагьдин разивал патал. Вучиз лагьайтIа, и кар чаз эмирзавай гзаф аятар ва гьадисар ава: Аллагь-Таалади лу­гьузва: (16-сура, 90-аят, мана): “Гьакъи­­­къат­да, Аллагьди эмирзава: адалатлувал (хуьн), хъсанвал авун, мукьва-кьилийриз (чпин) гьахъ гун (мукьвавилин алакъаяр кьиле тухун); къадагъа ийизва Ада: мурдарвилер (алчах гафар ва крар), нагьакьан­вилер (пис крар, гунагьар) ва зулум. Ада квез­ наси­гьат гузва куьне рикIел гъун па­тал!”­.

Маса аятда лагьанва: (4-сура, 36-аят, мана): “Ва ибадат ая (куьне) Аллагьдиз ва гьич са шейни (куьне) Адаз шерик яз кьамир (гьакъикъи илагьи ва рабби са Аллагь я, гьавиляй вири ибадатар: дуьаяр, тIа­лабунар, садакьаяр, къурбандар… са Адаз талукьарна кIанда, ва а карда Адаз куьмекчияр, арачияр кьадай ихтияр авач), ва (куь) диде-бубадиз хъсанвал (еке хатур) ая, ва (гьакIни) мукьва-кьилидаз, етимриз, кесибриз, мукьва-кьили тир къуншидиз ва паталай тир (чаради тир) къуншидиз, къвалав гвай юлдашдиз (рекье, чкадал), рекьевай касдиз, куь эрчIи гъилерик акатнавайбуруз (лукIариз). Гьакъикъатда, Аллагьдиз кIандач такабурлуди, лавгъади”.

Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) “гьадису-ль къудсий”-да лагьанва: “Аллагь-Таалади лугьузва: “Зун — Мергьяматлуди я, ва им — мукьва-кьиливилин алакъаяр я, За адаз (а гафуниз) Зи ТIвар­цIикай пай ганва: ни а мукьвавилер хвейи­тIа, За а касдихъ галазни алакъа­яр­­ хуьда ва ни абур кьатIайтIа, Зани а (кьатIай) касдихъ галаз алакъаяр кьатI­да”.

Мад са гьадисда лагьанва: “Пайгъамбардивай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) сада Женнетдиз ракъурдай ва цIукай яргъа ийидай диндар амалдикай хабар кьурла, ада жаваб гана: “Аллагьдиз ибадат авун ва Адаз са шейни шерик яз тагъун (Аллагьдихъ галаз гьич са шейни, са кардани барабар тавун, Адан хьтин сифетар садазни тагун), капI ада авун, закат гун, мукьавилин­ алакъаяр хуьн” (Бухарий).

Са гьадисда халадин гьакъиндай Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз)  лагьанва: “Гьакъи­къатда, ам (хала) дидедин дережада ава” (Бухарий).

Мад са гьадисди хабар гузва: “Садакьа кесибдиз гун садакьа яз гьисабзава ва садакьа кесиб мукьва-кьилидаз гун садакьа яз ва гьакIни мукьвавилин алакъа­яр хуьн яз гьисабзава” (Тирмизий).

Пайгъамбардивай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) Абу Бакрдин руш Асмади вичин патав яргъай атай вичин мушрик тир дидеди­кай ва ам (диде) гьуьрметлудаказ кьа­бу­лунин­ жигьет­дай хабар кьурла, Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) жаваб гана: “Эхь, жуван дидедиз гьуьрмет ая”.

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим