Чна алатай нумрайра, “Социализмдин пайдах” газет, чи республикада милли чIаларал (авар, къумукь, дарги) акъатзавай маса газетар хьиз, 1951-йисалай “Дагъустандин правда” газетдин дубляж, яни гьана авай материалар урус чIалай лезги чIалаз таржума авуна, чапзавай газетдиз элкъуьрайдакай лагьанвай.
Им гьикI, вучиз авур кар ятIа? А чIаван гьакъикъат гьихьтинди тиртIа ва вучиз чи газетар дубляждиз элкъуьрнатIа къалурзавай бязи себебар чаз 1951-йисан 2-мартдиз лезги чIалал акъатнавай “Дагъустандин правда” газетдин нумрадай жагъизва. Ана ВКП(б)-дин Дагъустандин Обкомдин ругуд лагьай пленумдин гьакъиндай малумат чапнава. Пленум а йисан февралдин вацран 26-27-йикъара кьиле фена.
Пленумдал “Республикадин хуьруьн майишат инлай кьулухъни вилик тухунин серенжемрин гьакъиндай” ВКП(б)-дин Обкомдин секретарь А.Д.Даниялован ва “Руководство гудай парторганрин отчетарни сечкияр тухунин гьакъиндай” ВКП(б)-дин Обкомдин секретарь П.Г.Шестакован докладар гьялна, талукь тир къарарни кьабулна.
Докладра чи республикадин хуьруьн майишатда (чи хуьрерин колхозра) авай гьалар, парторганизацийри тухузвай руководство гунин ва тешкилунин кIвалахар дибдай критика авунва. А вахтунда Обкомдин критикадик акатай гьар гьи хиле хьайитIани чIехи дегишвилер кьиле тухудай, гзаф руководителар чпин къуллугъар тунизни мажбур жедай.
Уьлкведа дяведилай гуьгъуьнин, а чIавуз лугьуз хьайивал, “Сталинский” сад лагьай пятилетка (1945-1950-йисар) тамамарна, кьвед лагьай пятилеткадив (вад йисан план) эгечIнавай. Виринра уьлкведин экономика, агьалийрин агьваллувал хкажун, оборонадин мягькемвал артухарун патал зегьметдин кьетIен женгер — социализмдин акъажунар кьиле тухузвай. Бушвалдай, саймазвалдай, иллаки партиядин къарарар кьилиз акъуд тийидай ихтияр садазни авачир. Республикадин газетри и крарал виринра гуьзчивал тухун, партиядин къарарар зегьметчийрив агакьарун лазим тир.
Дагъустандин районрани а чIавуз нафтIадинни газдин мяденар ачухунин, кардик кутунин, дагълара сифтегьан ГЭС-ар эцигунин, Огнидин шуьше цIурурдай, Махачкъаладин балугърикай консервиярдай, маса заводар гужлу авунин, цIийи-цIийи карханаяр эцигунин, хуьрера колхозар мягькемарунин, недай-хъвадай суьрсетар артмишунин, образование, культура, здравоохранение вилик тухунин, аялар хуьнин ва икI мадни гзаф крариз къуват гана кIанзавай.
Ихьтин шартIара СМИ-ривай ийизвай истемишунарни чIехибур хьана.
Газетар сад авунин кар, чи газетдин подшивкайрай аквазвайвал, гьеле 1951-йисалайни вилик гъиле кьунвай. И кардин гьакъиндай “Социализмдин пайдах” газетдин 1951-йисан 4-январдин нумрада чапнавай “Областдин газетар сад хъувун” кьил ганвай чIехи макъалада хъсандиз баян ганва. Ана къейднавайвал, чи уьлкведа а чIавуз 7700-далай артух газетар акъатзавай ва абурун йикъан тираж 33 миллиондилай артух тир.
Чи республикада а чIавуз областдин (гила республикадин) 6, шегьерринни районрин 40 ва хейлин маса гъвечIи газетарни (многотиражки) акъатзавай. Абурун кIвалах гужлу авунин мураддалди, къейднава макъалада, ВКП(б)-дин ЦК-дин Дагъустандин халкьарин культура мадни хкаж хьун патал, областдин газетрин тешкиллувилин ва агитациядинни пропагандиствилин кIвалах хкажун патал мадни къулай шартIар яратмишунихъ элкъвенвай къарар кьабулна.
“И мурадар патал 1951-йисан сад лагьай январдилай аваррин, къумукьрин, лезгийрин ва даргийрин газетар, “Дагестанская Правда” газет хьиз, кьуд чин аваз акъатда. Газетдин буй кьве сеферда еке хьунухьи ва ам акъатун артух хьунухьи газет кIелзавайбурун хкаж хьанвай культурадинни политический истемишунар таъминарда, политикадин, партийный ва маса темайрай гзаф статьяяр кхьиз хьунухь, Вирисоюздин, чкадин ва дуьньядин вакъиайрикай гзаф кхьин таъминарда. Вири газетар “Дагестанская Правда” газет хьиз акъатда, яни абурун виридан метлебар сад жеда…” (Чна макъаладин а чIаван чIал, стиль авайвал хвенва).
Макъалада агъадихъай генани алава хъувунва: “Идалди вуч къазанмишиз жеда? Виридлай вилик областной милли чIаларалди акъатзавай газетрин агал хьана ччара хьунухь арадай акъатда. Месела, “Большевик гор” тIвар алай газетди гзафни-гзаф авар районрай къвезвай материалар элягьзава, и газетди анжах гьа и кар патал къуллугъ ийизвай. Амма къунши даргийрин ва кумыкрин районрикай “Большевик гор” газет кIелзавайбуруз гзаф вахтара хабар жезвачир. Гьа и саягъда амай газетрини аварар яшамиш жезвай районрикай кхьизвачир ва я лап тIимил кхьизвай…”.
Им лагьай гаф я хьи, партияди ва Советрин гьукуматди кьабулзавай къарарар гьина гьикI кьилиз акъудзаватIа, гьина лап хъсан тежриба, кардин устадвал, цIийи агалкьунар аватIа чир жезвачир. Сада-садалай чешне къачузвачир, илимдин цIийи агалкьунар, ни гьикI кардик кутазватIа, аквазвачир. Маса зайифвилерни авай.
Эхь, кIвенкIвечи тежриба умумиламишна, “абур вири серенжемралди халкьдин арада чукIурун, машгьурун большевикрин партиядин лап метлеблу кардикай сад я”, къейднава тIвар кьунвай макъалада.
Дугъриданни, ибур гъвечIи месэлаяр тушир. Чаз чи республикада, адалай къеце, вири уьлкведа, дуьньяда гьихьтин гьалар, крар, кIвенкIвечи хъсан тежриба, агалкьунар аватIа чир хьуни низ зиян гузва? Советрин обществодин гужлувални, агалкьунарни вири халкьарин садвилихъ, садаз сад чир хьунихъ, сада сад девлетлу, гужлу, умудлу авунихъ галаз алакъалу тирди тарихдин чIехи вакъиайрини субутна.
Лап са куьруь вахтунда (кьве пятилеткада) чи уьлкведин а залум дяведа чукIурай экономика, агъзурралди хуьрер, шегьерар арадал хкунихъ галаз сад хьиз, халкьдин яшайиш хкаж хьун патал хейлин затIарин, иллаки кIвале герек, къиметар гьар йисуз агъузарзавай…
Гьайиф, гила чаз гьа патав гваз, гьи районда вуч аватIа чир жезвач. Чаз гьи халкьдихъ гьихьтин бажарагълу алимар, писателар, артистар, спортдин мастерар, зегьметдин устадар — багъманчияр, уьзуьмчияр, малдарар, хипехъанар, куьнуьчияр аватIа чизмач. Чирзамач… Шейэрин къиметар ужуз жезмани? Пулсуз образование, медицина, маса шартIар амани? Ватан авадан авунихъ рикI кузмани?.. Марифат, ахлакь амани?..
А чIавуз икI тушир. Вирибурухъ сад хьтин ниятар, мурадар, сад тир рехъ, агалкьунарни авай. И кар мадни гужлу авун патал газетрин кIвалахни вири чIаларал лап вини дережадиз акъудун лазим тир.
Яни газетра яшайишдин эксиквилер арадай акъудуниз куьмек гудай хъсан критика артухарун, экономика вилик тухудай, хуьрер хуьдай, арадал хкидай крариз къуват гудай материалар гзафарна кIанзавай гьахьтин къуватлу журналистарни герек тир. Ихьтин везифаяр фад ва ян тагана тамамарун лазим тирди винидихъ чун раханвай партиядин Дагъустандин Обкомдин пленумдал мадни кьетIендиз къейднай. И кар кьилиз акъудун а чIаван ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин идеологиядин рекьяй секретарь, машгьур журналист-публицист, тарихчи алим Гьажи Апаевич Аликберован (1910-1974-йисар) хиве туна. Гьажи Апаевич Аликберовакай чи республикадин вири чIаларал акъатзавай газетрин кьилин редактор хьана.
Гь.А.Аликберова журналиствилин рехъ гьеле “ЦIийи дуьнья” газетда Гьажибег Гьажибеговахъ галаз башламишна, адалай кьулухъ, газет Ахцегьиз хутахайла, Исмаил Вагьабовахъ галаз санал давамарна. И кардикай И.Вагьабова вичин рикIел хкунрани лагьанва.
“Социализмдин пайдах” газет арадал гъайи дяведин йисарани Гь.А.Аликберова, партиядин обкомда кIвалахиз, республикадин вири газетриз, санлай печатдин хилез, ам хуьниз ва виликди тухуниз регьбервал гана. Идеологиядин кIвалах гужлу авуна, фронт ва далу пад мягькемарун патал лап еке кIвалах тешкилна. Гь.А.Аликберован журналиствилин, публициствилин, алимвилин, адан регьбервилин кIвалахрикай чи газетда (“ЛГ”-дин 2010-йисан 25-февралдин нумра) тарихдин илимрин доктор, профессор, Гьажи Апаевичан студентрикай сад хьайи Эфенди Таривердиевич Аквердиеван къул алаз, “Адан уьмуьрдин дережаяр” кьил ганвай чIехи материал чапнава. (А чIавуз Гь.А.Аликберован 100 йис къейдзавай, гила адан 110 тамам хьанва — М.Ж.)
Ингье а макъаладай бязи къейдер:
“Гьажиди жаван йисарилай журналиствилин кIвалахдиз майилвалзавай. Гьеле мектебда кIелзамай чIавуз ада макъалаяр, шиирар кхьиз башламишна. Яратмишунрин жигьетдай гележег авай жегьил яз, адаз республикадин лезги чIалал акъатзавай “ЦIийи дуьнья” газетдин редакциядиз кIвалахал теклифна. 1930-1932-йисара ада ина корректорвал авуна, гуьгъуьнлай отделдин заведующийдин, жавабдар секретардин везифаяр тамамарна.
1932-йисан июлдиз комсомолчи Гьажи ВКП(б)-дин жергейриз кьабулна. Им советрин инсанрин, гьа гьисабдай Дагъустандин халкьарин уьмуьрдани дибдин дегишвилер кьиле физвай девир тир. Гьажи Апаевича вичин партийный буржи лайихлудаказ тамамарун патал вири къуватар эцигна. Жегьил коммунистди пешекар журналист хьун кьетIна. 1932-йисуз ам “Правдадин” тIварунихъ галай журналистикадин Вирисоюздин коммунистический институтдик экечIна. 1934-йисуз анаг агалкьунралди акьалтIарай Гьажи Апаевич районрин уртах “Колхоздин пайдах” газетдин редакторвиле тайинарна (газетдин редакция Кьасумхуьрел алай). Са тIимил вахтарилай бажарагълу журналист Гьажидин тIвар вири Кьиблепатан Дагъустанда раиж хьана.
Гь.А.Аликберован лайихлувилер къейд авун яз, 1937-йисан февралдиз кьиле фейи райондин партийный конференциядин делегатри ам ВКП(б)-дин Кьасумхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарвиле хкяна. А чIавуз Гьажи Апаевичан анжах 27 йис тир. Уьлкве патал лап агъурди тир 1937-йисуз гележег авай партийный работник партиядин Дагъустандин обкомдин аппаратдиз кIвалахал хутахна. Ина Гь.А. Аликберов печатдин ва издательствойрин отделдин заведующийвиле тайинарна. 1939-йисан мартдиз лагьайтIа, адал ВКП(б)-дин обкомдин тешкилдай кIвалахдинни инструкторвилин отделдин заведующийвилин везифаяр кьиле тухун ихтибарна. Гьажи Апаевич республикада тешкилдай вири партийный кIвалахдин дережа хкажунин месэлайрал кIевелай машгъул хьана.
1941-йисан 10-мартдиз ам ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин идеологиядин рекьяй секретарвиле хкяна. Амма са пуд вацралай Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьана. Дяведин агъур йисара обкомдин секретарь Гь.А.Аликберован тешкилатчивилин алакьунар иллаки жанлудаказ ачух хьана. Адан регьбервилик кваз вири партийный, комсомолдин организацийрин, массовый информациядин такьатрин партийно-политический ва агитациядинни массовый кIвалах девирдин истемишунрихъ галаз кьадайвал цIийикIа туькIуьр хъувунив эгечIна…
Гьажи Апаевич партиядин Дагъустандин обкомдин секретардин къуллугъдал 1946-йисан ноябрдалди аламукьна. ВКП(Б)-дин патав гвай общественный илимрин Академиядин аспирант хьана. 1949-йисуз ада “1920-1921-йисара Дагъустанда Советрин власть мягькемарун патал большевикрин партияди чIугур женг” темадай кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена…”.
Тарихдин илимрин кандидат яз хтай Аликберов 1949-йисан сентябрдиз мад партиядин Дагъустандин обкомдин секретарвиле хкяна. 1951-йисуз, винидихъ лагьанвайвал, чи республикадин сад авунвай “Дагъустандин правда” газетдин кьилин редакторвиле тестикьарна…
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
