Ватандин ЧIехи дяведин цIай хкахьайдалай инихъ вахтунин мензил гьикьван яргъаз акъатайтIани, адан цIу кайи руьгьдин хирериз янавай пихер къвердавай бархун жеда. Бедендиз янавай пихер фад сагъ хъхьанва, амма руьгьдин пихер…
Бязибуру и дяведа са йисуз, садбуру кьве йисуз, садбуру пуд йисуз иштиракна — абур вири ветеранар я. Амма зи буба, Абасов Мегьамед, дяведин 1418 юкъузни женгерин цIа хьайи аскер, душманди гьужумдалди ва адалай гуьгъуьнизни чкIай кьван карханаяр гуьнгуьна хутаз зегьмет чIугур кьегьал я. Саки ирид йисалайни гзаф — шинель алаз. Ихьтинбур, заз чиз, тек-туьк я. Дяве башламишайла, дахди погранотрядда разведчик яз Румыниядин сергьятра къуллугъзавай. Адан фронтдин рекьер тефей чка бажагьат ама: Украина, Белоруссия, Молдавия, Кефердин Кавказ, Европадин саки вири уьлквеяр.
Амма и сеферда зун дахдин женгинин рекьикай рахадач. И рекьикай кхьенвай зи макъалаяр газетдиз акъатнай: (“Ирид йисуз шинель алаз”. “Лезги газет” 2014.2/Х.) За адал дяведин вахтунда гьалтай ажайиб дуьшуьшдикай суьгьбетда.
Зи гъиле М.Къазиеван дахдивай къачур интервью чапнавай “Чубарук” газетдин 1991-йисан 4-нумра ава. Инай заз са бязи шак физвай месэлаяр тестикь хьайи делилар гьат хъувуна ва абурукай за и макъалада менфятни къачунва. Гьа икI, дахди суьгьбетзава:
- Чи полк Сухумидиз акъатнавай вахт тир. И шегьердин патав гвай Пехо тIвар алай хуьряй фидайла садлагьана зи япарихъ: “Я Мегьамед!” лагьай эвер агакьна. Зун алай чкадал акъваз хьана. Эверайди зи хуьруьнви Парвани тир. Чун гарданра гьатна, чаз шад хьайи кьван…
Парвани гьалтай вахт рикIелай садрани физвач. “Хуьре рагъ и патай экъечIзава, ина маса патай. Жечни вавай зун вахъ галаз тухвайтIа…” — минетзавай ада. Зун гьикьван алахънатIани, командирди ихтияр ганач. Парванидиз лап туькьуьл хьанвай. Чун къакъатдайла, адавай рахаз жезмачир. Урус чIал чир тахьун анихъ амукьрай, вичиз кIелун-кхьин тийижирвиляй, Парваниди завай хуьруьз чарар кхьин тIалабнай. Зани кхьенай.
Чун гьалтай вахтунда Парваниди ламарал алаз дагъда авай аскерриз яракьар тухузвай. За чи полкунихъ агакьар хъувуна. Адалай гуьгъуьниз чун дуьшуьш хъхьанач. Ам дяведа телеф хьана.
Парванаев Парвани телеф хьана лагьана адан уьмуьрдин юлдаш Эслидиз чар хтанай. Адан сур Сухумский райондин Гульрибш хуьруьн сурара ава. Гьикьван фугъараяр гъавурда авачиз дяведа терг хьанатIа яраб…
Дяведай хтайла, Парванидин юлдаш Эслиди, вичин итим дяведай галаз хтанач лугьуз, зи кьилел хар къурнай. Гьикьван вахт хьанай захъ галаз хъел яз. Завай ам гъавурда тваз хьаначир хьи, хьаначир…
Дах дяведа авайла, адан рикIиз лап тIарвал гайи туькьуьл хабар агакьна. 1944-йисан 31-мартдиз диде Селминаз рагьметдиз фена, адан гуьгъуьнал алаз вах Гьажихалум, адалайни гуьгъуьниз — вахан авай са аял. Буба кьейила, дахдин 11 (цIусад) йисни хьанвачир. Дидедикайни магьрум хъхьайла дах етим хьана. КIвале 16 йиса авай вах Гьавахалумни 13 йиса авай Тарикъули амай. Гила абурун гьал гьикI хьурай?
— Чеченар высылка ийидайла, чи полк Грозныйдиз рекье тунай. Анай са тIимил вахтунда чун Махачкъаладиз акъатна. Ина гьалтай хуьруьнви Саидов Абдуллагьа зи япарихъ туькьуьл ва пашман хабар агакьарна. Гьич садавайни ихтияр къачун тавуна зун хуьруьз хъфиз рекье гьатна. “Хъфимир, кIвал чIур жеда” — Абдуллагьа лагьай гафари зун зал хкана. Вагьши жеда лугьуз инсан икьван вагьши, инсафсуз жедани мегер?! Заз вилералди акур мусибат гафаралди лугьуз хьун мумкин туш: ихьтин легьзеда инсан “кьурада”.
Чувудриз фашистри ийизвай инадрикай хабар хьайи чи разведкадин полк Запорожье областдин чувудрин хуьруьз тади гьалда агакьун лазим тир, амма чун геж хьана. Фашистри, и чIехи хуьруьн вири агьалияр кIватIна, чан аламаз, чилик кутунвай. Накьварикай хкатнавай гъилер, кIвачер аквазмай, абурук юзазвайбурни кумай…
Дах 1946-йисан июндиз хуьруьз хтана, амай вири уьмуьрда ада вичин вири чирвилер акьалтзавай несил тербияламишуниз гана.
Дяведа акур кьван мусибатрин шикилри зайифарай дахдин рикI 1992-йисан 8-мартдиз гьамишалугъ яз акъвазна.
Ватанперес, инсанперес дах чи арада амачиз гзаф йисар алатнава, амма чаз акI я хьи, гуя ам чи патав гва, чахъ галама: фронтдин шагьидар — красноармейский книжка, шииррин кьве книжка, абур хвенвай бумажник, удостоверенияр, справкаяр, шикилар — веледрин, хтулрин, птулрин гъилера къекъвезва.
Фазила Абасова
