Аллагь-Таалади Вичин тамам ка­маллувиляй са вахтариз муькуь вахтарилай ва са чкайриз муькуь чкайрилай артуханвал, вини дережа, кье­тIенвилер ганва. Гьа икI, Ада йисан цIикьвед вацракай (1-мугьаррам, 2-сафар, 3-рабиуль-авваль, 4-рабиу- ссани, 5-жумадаль-уля, 6-жумада- ссани, 7-ражаб, 8-шагьбан, 9-рамазан, 10-шаввал, 11-зуль-къагьдагь, 12-зуль-гьижжагь) Рамазан вацраз зурба лайихлувилер гана, адан эгьмият ва метлеблувал чIехи авунва.

1). Рамазан вацра Аллагь-Таалади вири инсаниятдиз талукь, виридаз чарасуз герек тир, виридалайни зурба Ктаб (Къуръан) ракъурнава. Дуьз рекьин регьбервал яз вирибуруз! Аллагьди лугьузва: (2-сура, 185-аят, мана): “(Ферз сив хуьдай гьисабай йи­къар) — Рамазандин варз я, виче Къуръан (авудна) ракъурнавай — инсанриз Дуьз рекьин регьбервал яз, ачух делилар яз Дуьз рекьин ва фаркь авунин (гьахъ ва таб чара авунин). Ва низ квекай а варз алу­кьайтIа (вуж квекай Рамазандин вацра аваз хьайи­­тIа), къуй ада а вацра сив хуьрай, вуж азарлу яз ва я рекье аваз хьайитIа (ва гьавиляй сив хуьн та­вуртIа) — гьа кьадар сивер маса йикъарикай (хуьн лазим я)…”.

Мадни Аллагьди-Таалади лу­гьуз­ва: (97-сура, мана):

“1. Гьакъикъатда, Чна ам (Къуръан) “Лайлат-уль-Къадр”-диз (Аллагьдин вилик еке къадир ва лайихвал авай йифиз) (авудна) ракъурнава! (а йиф рамазан вацра ава);

2. Ва ваз вуч чида вуч ятIа “Лайлат-уль-Къадр” (гзаф лайихвал ва еке къадир авай йиф)?
3. “Лайлат-уль-Къадр” (еке къа­дир­ ва чIехи дережа авай йиф) — агъзур­ вацралай хийирлу я (ам гзаф берекатлу йиф я, а са йифиз авур дин­дар крар агъзур йисан къене авур диндар крарилай хийирлу я, артух я)!
4. Адан (а Йифен) къене малаикар ва Руьгь (Джабраил) гзаф (сефер) эвичI­зава (чилел) чпин Раббидин изиндалди гьар са эмирдин гьакъиндай ганвай.
5. Ам (а йиф) саламатвал я (ви­ри писвилерикай, хийир ва берекат я, салам ва тебрикни малаикрин патай) та экуьнин лаз экъечIдалди”.

Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай ви­чиз) гьадисда лагьанва (мана): “Рама­зан варз атайла (алукьайла) Женнетдин варар — ахъа, Жегьеннемдин варар агал жезва ва шейтIанар кутIун­зава” (Бухарий, Муслим). Гьавиляй, Аллагь-Таалади чал, Исламдин кьуд лагьай дестек яз, Рамазан вацра сивер хуьн ферзнава.

Лугьун лазим я хьи, ам виликдай хьайи пайгъамбаррин шариатрани важиблу кар тир. Чаз, мусурманриз, Рамазан вацра сивер хуьн гьижрадин 2-лагьай йисуз ферз авуна. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) кIуьд рамазан вацра сивер хвенай.

Аллагь-Таала патал сивер хуьн чIе­хи ибадат я ва адай еке сувабарни хъсан эвезар ава.

Гьадисда лагьанва (мана): “Адаман несилди авур гьар хъсан амалдиз суваб артухарда цIуд сефер — та ирид виш сеферда. Аллагь-Таалади лагьана: “Ан­жах сив хуьн квачиз, гьакъикъатда, ам са Заз талукь я ва За адай эвез гуда; сив хуьзвай касди­ тазва (яргъа жезва) вичин гьевесар, тIуьнар — Зун патал! Ва сив хуьз­вай касдиз кьве шадвал ава: 1. сив хкуддайла; 2. (сив гваз кьена) ви­чин Раббидихъ галаз гуьруьшмиш хьайи­ла! Ва сив гвай касдин сивяй къвезвай ни — Аллагьдин вилик  хуш я (иер я) мискдин (атирдин) нидилай”. (Бухарий, Муслим). (Шариатдин алимри­ и гафариз ихьтин баян гузва: ма­са динра мусурман тушир ксари чпин гъуцариз гьар жуьре ибадатар талукьарнава: дуьаяр, къурбандар, тIа­­­ва­фар… Амма сив хуьнин ибадат ан­жах Аллагьдиз талукь я (яни маса гъуцариз талукьарнавач гьич). Гьавиляй  сив хуьнай кьетIен ва зурба суваб ава).

Маса гьадисда лагьанва (мана): “Ни (гьи касди) иман гваз ва сувабдик­ умуд кваз Рамазан вацра сив хвейи­тIа, адаз виликдай хьайи вири гунагьар багъишда”. (Бухарий, Муслим).

Гьадисда лагьанва (мана): “Женнетдихъ муьжуьд варар ава. Абурукай сад  “Раййан” тIвар алай варар я. Анай анжах сив хвейибур гьахьда” (Бухарий, Муслим).

Сив хуьнин ибадат — ам инсанди вич сив чIурдай (хкуддай) шейэрикай (тIуьн­рикай, хъунрикай, жинсвилин алакъайрикай…) хуьн (яргъаз авун) я, (йифиз ийизвай) кьетIен ниятдалди, пакамалай (югъ ахъа жедай вахтунилай) няналди — рагъ акIи­далди.

Сив хуьнихъ гзаф менфятар ава: ада­кай инсандин чандиз (пис къилихри­кай) михьивал жезва, руьгьдиз — ви­не­вал, бедендиз — сагъламвал ва чIе­­хи де­режа. Гьадисда лагьанва: “Сивер хуьх — куьн сагълам жеда” (Бу­харий). Винидихъ къейд авурвал, сив хвейи кас гунагьрикайни михьи жезва. Сив хуьникай жемятдиз, халкь­диз чпин араяр хъсана­рунин, мягькемарунин кардани менфят ава. Сив хуьни мусурман касдин рикIел ви­чин кесиб стхайрин гьал, абур куьмекдихъ муьгьтеж тирди гъизва. Ихьтин шар­­тIара сада-садаз регьимда, куьмекда…

Сив хуьнин кьилин макьсад — Аллагьдихъай кичIевал хьун я (Адан эмирар кьилиз акъудиз ва къадагъайрикай яргъаз жез).

Сив хуьн гьар са мусурман касдиз, акьулбалугъ яшдив агакьнавайдаз, акьуллудаз, сив хуьдай къуват авай касдиз ферз я (дишегьлийриз вацракьилер авай чIавуз сив хуьдай ихтияр авач, къадагъа  я). Сеферда авай, азарлу касдиз, аялдик квай (кIва­­чел залан), хур гузвай дишегь­ли­­диз, — сив хуьн тийидай ихтияр ава. Ам­­­ма гуьгъуьнлай, мумкинвал хъхьайла (яни сив хуьн тийидай себеб амачирла), ахъа авур сивер маса йикъара хуьн хъувуна кIанда.

Сив хуьнин къайда

1. Рамазан варз алукьнавайди къалурзавай цIийи варз акурдалай кьулухъ гьар са мусурман касди виликамаз йифиз ният авуна кIанда (пакадин йикъан рамазан вацран ферз сив хуьда лагьай). Ният ийидай вахт: ме­син кпIунилай кьулухъ — экуьнин кпIу­нин вахт алукьдалди. Нубатдин (пакадин) юкъуз хуьзвай сивин ният гьар йифиз авуна кIанда (къейд ийин хьи, рамазан вацран сифте йифиз вири вацран гьакъиндай ният ийидай ихтиярарни ава (яни, вацран вири йи­къа­ра хуьда лагьана).
2. Экуьн капI жедалди вилик сугьур аву­­на (яни тIуьн тIуьна) кIанда (адакай еке менфят, куьмек ва берекат ава, ам сун­на кар я, ам тавуртIани, сив хуьн дуьз жезва).­
3. Экуьн кпIунин азан гайидалай кьулухъ ихтияр авач: недай, хъвадай, гъуьлуьнни папан арада жинсвилин алакъа­яр­ ийидай, (пис гафар, экъуьгъунар, гу­нагь гафар лугьун виже къведач) та рагъ хъфидалди. Ахпа хумрав (финик) тIуь­налди ва я яд хъуналди сив хкудна кIан­да. Сив хкуддайла и дуьа кIелун хъсан я: “Аллагьумма лака сумту, ва гьаля ризкъика афтIарту, ва бика аманту фагъфир ли ма къаддамту ва ма аххарту, загьаба ззамаъу ва ибталлатиль- гьурукъу ва сабатааль-ажру ин ша Аллагь”. (Мана): “Я Аллагь! Ваз за сив хвена, Ви ризкьидалди за сив хкудна, Вахъ за иман гъанва, — багъишламиша Вуна заз за виликдай авур ва ­гуьгъуьнавай гунагьарни. Къанихвал алатна, дамарар кьеждив ацIана ва ин ша Аллагь сувабни хьана”. Ахпа гъетрен капI авуна, тIуьн недай ихтияр ава. Месин кпIуни­лай кьулухъ рамазан вацра таравигь-кпIар (суннаяр), эхирдай витр-капI авун хъсан я.

Рамазан вацран эхиримжи цIуд юкъуз­ игьтикаф авун лап лайихлу кар я (а цIуд юкъуз мискIинда амукьна кIанда экъечI тавуна. Ам зурба сунна я, а муддатда — гьар са инсанди вичин Раб­би­дин вилик вичин гьахъ-гьисаб тухун ге­­рек я). Рамазан вацра умра авун ­(Кя­бедал фин) гзаф суваб авай кар я. Ра­­мазан вацра Къуръан гзаф кIелна кIан­да, (са сеферда кьванни ам кьиляй-кьилиз кIелна куьтягьна, ам хатму авуна кIан­да). Рамазан варз куьтягь жедалди са югъ, кьве югъ амаз закатуль-фитIр (зеэр, сиэр) гана кIанда (адакай кьве еке менфят ава: 1) хвейи сивера хьайи нукь­санар ада тамамар хъийизва; 2) Сивин сувар юкъуз кесибрин суф­радал шадвалдай тIуьнар, сада­кьаяр жезва).

Рамазан вацран эхиримжи цIуд йифе (тек, витр йифера) Лайлатуль-Къадри (ам виридалайни зурба йиф я йисан къене, а йифиз авур ибадат — агъзур вацра авур ибадатдилай хийирлу я) ава.

Рамазан вацра са себебни авачиз сив хуьн тавур (са югъ кьванни ахъай авур) касдиз пис жаза ава. Гьадисда лагьанва (мана): “Ни рамазан вацра са юкъуз кьванни сив ахъа авуртIа, Аллагьди ганвай регьятвилер квачиз, а йикъан сив эвез хъийиз жедач (амай уьмуьрда) яргъи муддатдин сивералдини, ада а девирда сивер хвейитIани” (Абу- Давуд). Имам Загьабийди (Аллагьди регьим авурай вичиз) лугьузва: “Муъминар икьрар хьанва (абуру тестикьарнава): ни рамазан вацран сив азарлувилин себеб авачиз туртIа (хуьн тавуртIа), ахьтин кас зинавалзавайдалай, гьамиша ички хъвазвайдалайни пис я ва аксина — ахьтин касдин Исламдин гьакъиндай шаклувал ава, ам зиндикь (муртад) тирди фикирзава, ва михьиз рекьяй акъатнавайди яз гьисабзава”.

Рамазан варз алукьнавайди субут ийида цIийи варз акуни. Гьадисда ла­гьан­ва (мана): “Сив хуьх куьне — ам (цIийи варз) акурла ва сив хуьн акъвазара — ам акурла. Эгер цав цифер алаз кIев хьайи­тIа, куьне тамамара шагьбан вацран кьадар къанни цIудал” (Бухарий, Муслим).

Еке суваб авай кар я сив гвай касдиз сив хкуддайла тIуьн гун. Гьадисда ла-гьан­ва (мана): “Ни сив хвейи касдиз иф­тIар гайитIа, гьадаз а сив хвейидаз хьтин су­ваб жеда, сив хвейидан суваб кIусни тIимил тахьана” (Агьмад).

Лайлатуль-Къадри йифиз и дуьа кIелун хъсан я: “Аллагьумма иннака гьафуввун каримун тугьиббу-аль-гьафва, фагьфу гьанни”, (мана): “Я Аллагь! Гьа­къикъатда, Вун гзаф афивалдайди, керимди (мергьяматлуди) я, Ваз афивал ийиз (гзаф) кIанда — (бес), гьаф ая заз (гъил къачу залай)” (Ибн Мажагь).

Чна Аллагьдиз дуьа ийизва ва Адавай чаз Рамазан вацра сивер хуьн кьисме­тун, регьятарун, а сивер кьабулун ва Рамазан варз чалай Вич рази жедайвал кьиле тухунин карда куьмек гун тIа­лаб­зава!

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим