Дуьньядин халкьарин адетар

Чилин шардал яшамиш жезвай кьван халкьарихъ мехъерриз, цIийи­ хизан кутуниз (гьакI хизан чу­кIунизни) талукь гзаф адетар ава. Къе чна са шумуд халкьдин (тайифайрин) адетрихъ галаз танишарда. Норвегиядин машгьур алим Тур Хейердала лагьайвал, сия­гьат­ри­кай кхьенвай ктаб Чилин дуьньядин шардин вири пипIериз фин патал гъиле авай билет хьиз я. ИкI чна­ни, бязи ктабрикай менфят къачуналди, жуьреба-жуьре халкьарин мехъерриз — хизан арадал гъуниз талукь адетрикай суьгьбетда.

Африкадин машгьур тарихчи философ Джон Мбитиди икI къейднава: “хизан кутун  — им жемиятдин вилик кьилиз акъудзавай буржи ва уьмуьрдин къанун, ана иштиракун гьар сад патал мажбури кар я. И бур­жидиз табий туширди бунтчи, тахсиркар, община патал лянет яз гьисабзава. Ихьтин кас общинадай чукурзава”.

Свас хкягъун, жагъурун

Хизан кутун регьят кар туш. Свас, гележегдин уьмуьрдин юлдаш жа­гъурунив дуьньядин вири халкьарин векилар еке жавабдарвилелди эгечIзава. И жигьетдай яргъал тир Африкадани, чи республикадани адетар ухшарбур я. Мисал яз, Кьиблепатан Африкада дишегьлидин гуьрчегвал адан виниз тир кьетIенвал яз гьисабзаватIани, сусахъ къекъведайла, къилихдиз артух фикир гузва. Дишегьлидин къилихдин кьилин ерийрик акатзава: кьеняткарвал, ­сабурлувал, хъсанвал, зегьметдал рикI хьун ва бубайрин весийризни адетриз вафалувал. Эгер гуьрчег дишегьлидиз тIямлу хуьрекар гьазуриз чизвачтIа, эдеб-ахлакьдин рекьяй михьивал хуьз­вач­тIа, къилих писди ятIа, ам пабвиле къачудайбур тIимил жеда (эгер хьайитIа).

Кьиблепатан Африкадин Кения­да жегьилри уьмуьрдин юлдашар чпи жагъурзава. Чеб чпел рази хьайидалай кьулухъ абурун диде-бубайри жегьилар эвленмиш хьун патал рахунар кьиле тухузва.  И вахтунда кьве падни сад муькуьдакай жезмай кьван гзаф малуматар кIватIу­нал, кIан-пун ахтармишунал машгъул жезва. Эгер и чIавуз неинки же­гьилрикай, гьакI абур акатзавай тайи­фадикайни пис делил чир хьайитIа, мехъерер авуникай ихтилатни амукь­дач. И чIавуз жегьилрин арада еке муьгьуьббат аваз хьайитIани, абуруз са куьникайни чара жедач.

Танзаниядин (Кьиблепатан Африка) Лунгу тайифадин жегьилди вичиз бегенмиш хьайи рушавай разивал къачузва. Ам рази ятIа, ада вичин диде-бубадиз хабар гузва. Рушан иесиди  чпиз чам акун тIалаб­да. Адаз килигун патал рушан вири мукьва-кьилияр, хуьруьн агъсакъалар кIватI жеда. Винел патан акунрик нукьсанар квачтIа, жегьил имтигьанрай экъечIна кIанда. Адаз ду­ланажагъдин рекьерай хейлин суалар гуда. Ахпа “экзамен” кьведани вахкана кIан жеда, рушазни эверда. Инал, гзаф инсанрин вилик абуру кьведани чпин ниятар къенибур тирди, яни абуру чеб хизан кутаз ва гележегда пайда хьун мумкин тир четинвилер санал гьялиз гьазур тирди субутна кIан жеда. Гьа са вахтун­да гададин хуьруьз “разведчикар” рекье твада. Адан хизан квелди яша­­миш жезватIа, гьихьтинди ятIа чирда. Эгер синихар квачтIа, руш а жегьилдиз гунин къарар кьабулда.

Экватор — Чилин шардин юкьни — юкь. Ина свас хкягъунин ихьтин адет ава. Жегьил вичиз бегенмиш хьайи рушан гуьгъуьна аваз са кьадар рекьиз фида. Идалди ада вичиз­ руш бегенмиш хьанвайди къалурзава. Са шумуд йикъалай ам ви­чиз бегенмиш тир  руш къведайла, далдадихъай хкечIна, адан къаншардиз къведа ва рушан вилик куьлуь са шумуд къван гадарда. Мад са шумуд югъ арадай фейила, гада “кьилин” къарардал къведа. Ада ру­шан кьилелай шал (фачалина — кьуд пи­пIенди, ам къати рангунинди ва памбагдин парчадинди жеда) алудиз чалишмишвалда. Эгер рушаз гада бегенмиш хьанвач­тIа, ада гададив и кар ийиз тадач. Им “ваъ” лагьай чIал я. Эгер руш рази ятIа, ада гададиз вичин кьилел алай (ва я къуьнерихъ вегьенвай) шал галудиз манийвалдач. Гъиле шал гьатай жегьилди тадиз вичин диде-бубадиз хабар гуда. Рушан кIвализ ил­чияр рекье твада.

Рехъ къачун (калым)

Джон Мбитиди къейдзавайвал, сусахъ рехъ къачун — им чамран па­тай сусан хизандиз руш чIехи авунай ва гъуьлуьз гунай чухсагъул лу­гьун, рушаз неинки адан хизанда­, гьакI чамран диде-бубадини къи­мет гунин лишан я. Сусахъ гудай “къимет” вири вахтара сад хьтинди туш. ИкI, Зимбабведин Шона тайифади къадим девирра рушахъ гудай “гьа­къи” чуьлдин са шумуд кьиф тир. Мад­ни са адет авай: руш хьанвай кIва­лиз, сусак лишан кутун яз, кьуранвай чIехи гъвар гъидай ва ам ру­шан дидедиз теклифдай. Эгер ам кьа­булайтIа, им икьрар хьанва ла­гьай­ чIал тир.

Гьелбетда, а девирар фена. Гуьгъуьнлай цIийи адетар акатна. Рушахъ гун патал продуктар, мал-къара, пек-партал, мебель ва икI мад ишлемишиз хьана.

Свас це лугьун (лишан кутун) ва мехъер

Кениядин Меру тайифадихъ, свас це лугьунал гьалтайла, ихьтин адет ава. Гададинни рушан бубаяр пиво хъваз ацукьзава. Амма — анжах­ хъваз ваъ. Пиво авай бокалар галукьарна, са-кьве хупIна, абуру гьасятда ам сивяй сада муькуьдан хурудиз язава. И тегьерда абуру чпин аялар эвленмиш жедай ихтияр гузва. Инал, адет яз, гележегдин хизандин тIварцIихъ алхишдин гафарни лугьуда. Санлай къачурла, Африкада мехъерар лап итижлудаказ, гзаф кьадар инсанри иштиракуналди кьиле фида.

И жигьетдай Таиландни (Юго-Восточная Азия) кьулухъ акъвазнавач. ИкI, Акха тайифадин мехъерар тIуьн-хъунрин еке межлис къурмишуналди ва гзаф кьадар ритуалар кьиле тухуналди тафаватлу жезва. Тайифадин регьберди свас чамран кIвализ кьван рекье твада. Ана суса лацу юбка алукIна кIанда. Регьберди чилел са шумудра кIевиз кIвач гьалчда. Идалди (хъилен руьгьер, (злой дух) чукурзава. Свасни чам чпин кIвализ хъфидалди, абурун кIвачерал яд иличда. И адетдиз “михьи авун” лу­гьуда. Идалай гуьгъуьниз жегьилар кьве куьсруьдал ацукьда, са шу­муд сеферда абуру сада-садав гъиляй-гъилиз вечрен кака — муь­гьуб­батдин ва мублагьвилин ярж —  вугуда.

Угандадин Джие тайифадин ­же­гьилриз мехъер авун патал лап гзаф вахт герек къведа. ИкI, гадади вичин ниятрикай лагьай вахтундилай свас кIвализ агакьдалди 5-далай 8-далди йисар алатда. Чамрани суса жуьреба-жуьре 15 мярекат тешкилун герек я. Анжах гележегдин уьмуьрдин юлдашди кьве аял хайи­далай кьулухъ адаз “тамам паб” лугьуз жеда.

Угандадин Баньянкол тайифадихъ пара итижлу адет ава: гъуьлуьз физвай руш, бубадин кIвале амаз, са гьафтеда шехьун лазим я. Руша агъадихъ галай манадин гафар лугьуда:

Чан бубадин кIвал!

Зун вавай гьамишалугъ къакъатзава!

Куьз зав икьван инсафсузвилелди эгечIзава

Буба ва диде, стхаяр ва вахар?

Бес гила зун текдиз амукьда!

Гъуьлуь зун гатада

Ва садакайни заз куьмек жедач!

Вилерай селлер физвай свас адан юлдаш рушари, манияр лугьуз­, секинарда. Абурун мана ихьтинди жеда:

Шехьмир, гуьрчег свас,

Ви хизан хъсанди жеда.

Секин хьухь, вири девирра гьакI хьайиди я.

Итим ви вагьши туш эхир,

Ам туш хьи цIайлапанни.

Дидени ви бубадин свасхьайиди я.

Хизан чукIуникай

Виликдай хизан чукIунин кьилин себеб аялар тахьунихъ галаз ала­къа­лу тир. Ихьтин дуьшуьшра итим­ди­ гайи  рекьин пулунин са пай кьулухъди вахчудай. Адет яз, хизан мес­лятдалди къакъатдай. Амма хи­зан чукIунин себеб  дишегьлидин чIуру къилих тирла, къал-къиж акъат­ тавуна амукьдачир. Сив квай ва кагьул дишегьли гъуьлуьн мукьва-кьилийри бубадин кIвализ рахкурдай. Ихьтин дуьшуьшра итимди, вичелай бала алатна лугьуз, гайи рекьин пулни вахчудачир.

Иорданияда хизан чара авун патал (ам некягьдайла хьиз) кьадидин  патав фида. Хизан чукIуниз ма­нийвалзавай себебарни жеда. Им лагьайтIа, гайи рекьин пулунихъ галаз алакъалу я. ИкI, сифтегьан пай­ (ам акьван чIехиди туш), дугъриданни, рекьихъ гузва. Амма кьвед лагьай пай уьмуьрдин юлдашдин девлетлувилелай аслу я. Гьикьван адахъ девлет гзаф аватIа, гьакьван а пайни екеди жеда. Гьаниз килигна, чара жедайла, папаз гзаф пул къвез хьайитIа, итимди чара хьуникай кьил къакъудда.

Къуй дуьньяда хизанар мягькембур, чи кьилелни гьамиша рагъ хьурай!

Рауф Тагъиев