Къадим ва гьамиша же­гьил­ Дербент, тарихдин, архитектурадин ва медениятдин ивирралди хьиз, бажарагълу шаирралдини машгьур я.

РикIел лап гьа къе хьиз алама: за Бакудин университетда кIелдай чIавуз чаз Азербайжандин тарихдай ва эдебиятдай лекцияр кIелзавай, тарсар гузвай муаллим, азербайжанрин тIвар-ван авай зарийрикай сад тир Ильяс Эфендиева са тарсуна Дагъустан, гьа жергедай яз, Дербентни, шаиррин макан тирди къейднай ва дербентви шаир Гумридин тIвар чIе­хи гьурметдалди кьунай.

За жуван “Музейрин ше­гьер” лишандик кваз кхьизвай и макъала чIалан гьа устаддиз, куьрелди хьайитIани, адан уьмуьрдин рекьиз ва яратмишунриз бахшзава.

Мирзе Мугьаммед Тагъи Гумри 1819-йисуз Дербентда дидедиз хьана. Жаван вахтарилай гатIунна, шииратдал рикI алаз хьайи адан машгьурвал, шегьердин жемятдин патай авай кIанивал гьа ина — Дербентда — малум хьана. Ада вичин гъезелар, къасыдаяр перс ва азербайжан чIаларал теснифзавай. Къадим Дербентдин ва  гьакIни Азербайжандин манидарри, иллаки мугъамдин  устадри, абур чIехи гьевесдалди тамамариз хьана.

Хци зигьин авай шаирдиз урус чIални хъсандиз чидай. Ада риторикадин тамам курс акьалтIарнай.

Къейдна кIанда хьи, Мирза Мугьаммед Гумридин яратмишунар гегьеншдиз машгьур я.  Абурун са пай алай вахтунда Азербайжандин илимрин Академиядин гъилин кхьинрин фондуна маса  пайни Дербент­да, Бакуда ва Иранда яратмишунрал рикI алай ксарин хсуси библиотекайра хуьзва.

Гумридин яратмишунар кьилдин кIватIалар яз са акьван гзаф чапнавач. Шаир вични и кар патал алахънач лугьуда. ГьикI хьи, абур, адан гъезелар ва къасыдаяр, халкьдин сивера машгьур тир. ЯтIани 1882-йисуз Тебризда (Иран) “Кан зол-масаеб” (“Хажалатдин хазина”) тIвар алаз адан шииррин кьве том чапдай акъат­на. И карди шаирдин машгьурвал генани артухарна. Гумридин яратмишунрал рикI алайбуру лугьузвайвал, адан шиирар ХVIII-XIX виш йисарин Шаркь патан шииратдин нурлу чешнейрикай я.

Гумридин шииратдин ирс чирзавай ксарин ва адан девирдин авторрин кIвалахра къейдзавайвал, дербентви чIе­хи ша­ир шегьерда лап девлетлу алишверишчийрикайни сад тир. Мергьяматлу кас яз, ада вичин патав куьмек тIала­биз атайбур дерди туькIуьр тавуна элкъуьрайди  туш лугьуда. Белки гьакI тирви­ляйни дербентвийри адан тIвар гилани чIехи гьуьрметдалди кьазва. Ингье и гафарин керчеквал къалурзавай са мисал. И мукьвара къадим шегьердин вини кьиле, Баят — къапудин (му­зей­рин комплексдин са варар) вилик Мирзе Мугьаммед Та­гьи Гумридиз памятник ачухна.

Къейдна кIанда хьи, и багьа савкьат дербентвийриз ба­гъишнавайди РД-дин Общест­венный палатадин член, мергьяматлу шегьерэгьли Шу­ми Шабатаев я. Адан харжидалди бажарагълу скульптор Ариф Абасова чIехи шаирдин къамат устадвилелди арадал хканва. Памятник ачухуниз талукь шад мярекатда шегьердин кьил Малик Баглиева, Гумридин птул Сабир Гумриева, Дербент райондин кьил Мегьамед Жалилова, Дербентдин музей-заповедникдин директор Али Ибрагьимова, ДГУ-дин востоковеденидин факультетдин профессор Нури Мамед-задеди, вишералди дербентвийри иштиракна.

Нариман Къарибов