“Лезги газетдин” 38-41-нумрайра чапнавай филологиядин илимрин доктор Фейзудин Рамазанович Нагъиеван “ЧIалан месэлаяр гьялун квелай гатIунда?” макъалада ганвай теклифар веревирд авурдалай кьулухъ за жуван фикирарни раижзава.
Гьелбетда, абурун дуьзвал ва дуьз туширвал халкьди вичи ва чIалан пешекарри тайинарда.
ЧIалан месэлаяр гьарфаргандилай башламишна кIанзавайди за гьеле июндин вацра “Лезги газетдиз” акъатай са макъалада лагьанай. И месэладив сад лагьайди яз Ф.Нагъиев эгечIуни зун шадарна. Са макъала кхьиналди гьарфаргандин месэла куьтягь хьанвайди яз гьисабна кIандач, вучиз лагьайтIа халкьдин сес сад ва я кьве касдив жедач. Гьар са сесинин ва адан кIалубдин жуьрейриз цIуд сеферралди кихлигна кIанда. Гьаниз килигна, зун алимди тади авунин терефдар туш.
Чи гьарфарган арадал гъун патал шумуд алимди шумуд цIуд йисар харжнатIа! Гьуьжет алач, ам регьят кар тушир, гьарфаргандик дегишвилер кухтун мадни четин я. Ам халкьдин къатари сад хьиз кьабулдайдини хьана кIанда эхир.
Фейзудин Рамазанович Нагъиев фонетикадин месэлайрилай орфографиядал, орфоэпиядал элячIнава. И жигьетдайни ада са кьадар фикирар лагьанва. Зун адан вири фикиррал инани рази туш.
Сад лагьайди, гафунин тарих вилив хвейитIа, чи чIал кьулухъ гадар хъхьай мисал жезва. = ин легьзеда, ситха, хърагъна, лыхъырдан, яхъна, йыхь, йыхъ хьтин гафар гила сивяй цIалцIамдиз акъатдай жуьреда дегиш хьанва = и легьзеда, стха, рахкурна, къажгъан, кьуна, йиф, югъ ва мсб.
Кьвед лагьайди, мягькем ибараяр чавай дегишариз жедач. Гьавиляй абуруз мягькембурни лагьанва. ГьикI дегишарда “чIар кун” (хабар гун), “цIекь кьецIила” (са затIни алачиз), “мука кьал эцигун” (эвленмиш хьун).
Авторди къалурнавай “на лугьуди”, “гардан кIирун”, “са къатда”, “няни хьун”, “югъ акун” ва маса манаяр, зи фикирдалди, къедалди, гьа икI кхьинни ийизва, лугьунни. ЧIалан гьар жуьре паярикай арадиз атанвай ихьтин ибарайра я Р.И.Гьайдарова, я М.М.Гьажиева, я А.Г.Гуьлмегьамедова — садани дегишвал тунвач. Гьелбетда, “садлагьана”, “намумкин”, “чирхчир” хьтин битавдиз арадиз атанвай гафар квачиз.
Вучиз чи гьарфаргандай Щ, Ё, Ю, Ь,Ъ акъудун, маса герек авачир дегишвилер тун теклифзава?
“Галоша — калуш”, “ружье — ружа”, “пиджак — пенжек” хьтин гафар лезги чIалан орфоэпиядинни орфографиядин къайдайра дегиш хьанва, амма “собрание”, “подлежащее”, “сказуемое” ва ихьтин маса гафар, Асул падеж квачиз, амай падежра, урус чIалан эхирар гадар хьана, чи чIалан тIалабунриз табий жезва.
“Яъни” гаф чи чIала ерли авач. Им сад. Кьвед лагьайди, “яни” гафни, союзни яз ишлемишун, “я” сес сивяй акъуддайла яргъалди чIугунилай ва я чIугун тавунилай аслу жезва.
Идалайни гъейри, “яни” гафунихъ “маса гафаралди” манани ава.
Манаяр какадарна, са бязи гафариз асул манаяр хгунал, дуьз кхьин хъувунал за разивалзава, вучиз лагьайтIа А.Фатахован “Эцигзава, эцигзава, эцигзава”, “Ягъ! Ягъ! Ягъ!..” садрани дегиш жедач. Амма “ашна” гафуниз Етим Эминан девирдин мана хгуз хьун намумкин я. Исятдани ахьтин, манаяр дегиш хьана, чеб активный лексикада амукьзавай гафар тек-бир дуьшуьш жезва.
Гьелелиг чи чIала акьван тIал алай чкаяр авач, амма адан тартиб квахьуни къвердавай чун кIеве твазва. Гьавиляй чна вирида хайи чIал сабурлувилелди, мукъаятдиз вичин кьацIал хуьн лазим я. Эгер адаз кьуьк ягъиз эгечIайтIа, шаксуз, ам, аялдин гъиляй аватай чинидин къаб хьиз, кукIвар жеда. Ахпа чун а къапунин кIусар кIватI хъийидай йикъал къведа.
Абдул Ашурагъаев,
дидед чIалан муаллим
