Дагъустанда гьазурай инженеррин сифте несилдикай тир ам гилани кIвалахдин яцIа ава

И мукьвара республикадин Кьил В.А. Васильева Президент В.В. Путина къул чIугур къарардалди чи ватанэгьли Н.И. Ханбалаевав шад гьалара яргъал йисарин гьакъисагъ зегьметдай ва къазанмишай агалкьунрай гьукуматдин нубатдин награда — “Орден Почета” вахкана. (Хейлин наградайрин арада им адан пуд лагьай орден я: виликрай —  “Знак Почета” ва “Орден Дружбы”). Назим Играмудиновича, Россиядин лайихлу эцигунардайда, вичин 80 йисни къейдна. Уьмуьрдин и важиблу вакъиаяр чна адаз рикIин сидкьидай мубаракзава. Амма чи ихтилат анжах са алатай уьмуьр рикIел хкизвай яшлу инсандикай ваъ, кIвалахдин яцIа авай чIехи тежрибадин пешекардикай, руководителдикай, яратмишзавай касдикай я.

Адан ван гьамиша атайди, меслятриз яб гайиди, теклифар кьабулайди я. Къенин юкъузни гьакI я: адан гафуни республикадин Халкьдин Соб­ра­ни­дин сессийрал, агъсакъалрин Советдин заседанийрал (ам и тешкилатдин президиумдин член я), жуьреба-жуьре мярекатрал ванзава — ил­ла­ки республикадин “тIал алай” месэлайрал гьалтайла. ЭгечIун патал са “куьлуь-шуьлуьдал” (вичин гафарай) акъвазин. Халкьдин Соб­­ранида месэла къарагъарай Н. Ханбалаеван алахъунар эвелни-эвел себеб яз, республикадин МВД-дин руководстводи эхирни Махачкъалада машинар патал “агалнавай” са бязи куьчеяр ахъай хъувунай.

— И карди зун шадарзава, — лугьузва ада, — ан­жах месэла гьялна акьалтIарнавач: Ленинан майдан, са жерге куьчеяр гьеле “агалнама”. Им инсандин акьулди кьабул тийидай кIва­лах я эхир — шегьер машинрин “пробкайри” басмишзавайла, хатасузвал хуьдай ор­ган­ри­вай маса жуьреда гьа полициядин от­де­ле­нияр хатасуз ийиз тахьун. Абурувай чпин­ ве­зифаяр лазим тирвал тамамариз жезвачтIа, амай агьа­лийрин тахсир вуч я? Вучиз ГИББД-дин къуллугъчийри мэриядихъ галаз сих­ алакъада аваз кIвалахдач? Вучиз лап кьилди светофоррин режимдал, къадагъа ийизвай знакрал къведалди гьалтзавай вири месэлаяр, санал гьялиз, вахтунда арадай акъуддач?

Мадни лугьун. Ярагъ Мегьамедан куьчедилай кьибледихъ яшамиш жезвай агьалийри Хушетдин виряй къачузвай бегьем михьи тавур яд ишлемишзава. Адан къиметни Сулакдин михьи авунвай цихъ галаз сад я. Халкьдин Собранида за и месэлани къарагъарнава, анжах ам гьеле гьялнавач. Гьайиф­ хьи, къенин уьмуьрдин шартIар ахьтинбур я хьи, са бязи месэлаяр, лап кIан хьайитIани, гьялун яргъал аватзава. Анжах къейд ийин: и месэлаяр, важиблубур ятIани, Дагъус­тандин меркезда уьмуьр къулайсуз ийизвай, заланарзавай гзафбурукай са кьвед я…

Н.Ханбалаев “Дагагропромпроект” институтдин кьиле аваз саки къанни цIуд йис я. Уьлкведин тарихда экуь чинрикай сад тир алатай асирдин 60-йисарин эвелра арадал атай, республика вилик финин лишанрикай сад хьайи и идаради, фикир къвезва, чпин анжах тIварар амай, я гьабурни амачир хейлин маса идарайринни карханайрин кьисметар тикрарун герек тир. Гьич тахьайтIа, гьа проектрин институтар республикада вад-ругуд авай — гила амач. “Дагагропромпроект” цIайни вацIай — вири татугайвилерай акъатна,  къени регьят туштIани, кардик кума. Ана тежрибалу пешекаррин чIехи коллективди кIвалахзава.

— Чи проектрин институт амукьун гзафбур­ патал, дугъриданни, гуьзлемиш тавур кар я, — суьгьбетзава Назим Играмудиновича. — Са шумуд йис вилик чна ина, Махачкъалада, кьиле фейи архитекторрин выставкада иштиракнай. Анал республикадин чIехи руководителрикай сада зи кьилин пешекардивай жузунай: “Дагагропромпроектдал» чан аламайди яни?” И мисалди республикада арадал атанвай гьаларикай нубатдин сеферда лугьузва. Инал бес гьикI рикIел хкведач: вичин вахтунда Мегьамедсалам Умахановаз, обкомдин сад лагьай секретардиз, гьар са архитектор адан бубадин тIварни галаз чидай, гьалтайла, гъил кьуна, салам гудай.

Мад са мисал гъин. 90-йисарин юкьвара Казанда эцигунардайбурун совещание хьанай, аниз за жуван заместитель ракъурнай. Ада анай хкай са бязи документар гилани зи рикIел алама. Вири ацахьзавай-чкIизвай а девирда Татарстандин гьукуматди эцигунардай карханайриз цIуд процентдин яшайишдин кIвалерин кьезилвилер хвенай. Проектрин институтриз лагьайтIа, абурни сагъ са сиягь авай, налогар 50 процентдин тIимиларнай. Татарар гъавурда авай: эцигунрин хел экономикада пара важиблуди я, адан  къайгъу авуна кIанзавайди я… Эгер чи шегьердин месэлайрал хтайтIа, за абуруз кьилди къачуз ваъ, гегьеншдиз, санлай килигун ва гьакI абур гьялни авун меслятзава. Зун эцигунардай инженер я, гьавиляй и крарин гъавурда хъсандиз ава…

Бубаяр Сулейман-Стальский райондин Бутахуьряй яз, вичиз Кьасумхуьрел дуьнья акур ам патал республикадин меркезни хайи шегьердиз элкъвенва: ина гьар са камуна адан пай квай, гъил галукьай, рикI шадарзавай ва я рикI тIарзавай са вуч ятIани гьалтзава. Амма, шегьердин месэлайрал къведалди, чна кьулухъ вил ягъин.

А яргъал йисара

(Яру балкIандикай ахвар)

Бутахуьруьнви Ханбала, цан цадайла, гьамиша куьтендин десте гвай,  тумар вегьедайлани, вилик экечIдай, гъилик берекат квай лежбер итим тир. Ам устIар язни чидай: хуьре гьада туькIуьрнавай араба-фургъун ишлемишзавай. Ада капI-тIеат ийидай, амма рикI мичIи ругьани тушир, адан иман экуьди, акьулдин нур квайди тир. ЧIехи бубадин са бязи хесетар хтулдин рикIел уьмуьрлух аламукьна. ИкI, фу тIуьрла, суфрадал кIвахьай фан гъвелер ада капалди кIватIдай, вичин мишин чантадин къултухдиз вегьедай — им цекверин пай тир, чуьлдиз-тамуз фейила, гьана тадай. Гадариз жедачир, гьа кьадар къадир авай ризкьидин. Савадсуз ятIани, вичиз кьван дуьньядин гъавурда авай ада веледрив (хизанда пуд гадани пуд руш чIехи хьанай) виридав кIелиз тунай, абур уьмуьрдин дуьз рекьел акъуднай.

1934-йисан гатуз садра Бутахуьруьз райкомдин секретарь атана, ада колхоз тешкилдай собрание тухвана. Собранидин секретарвиле Кьасумхуьрел ШКМ (жегьил лежберрин школа) куьтягьна хтанвай савадлу же­гьил­, Ханбаладин чIехи гада Играмудин хкянай. КIватI хьанвай 65 хуьруьнвидикай 34 кол­хоздик экечIнай. Секретарди туькIуьрай абурун сиягьда пуд лагьай тIвар бубадинди тир.

ЦIийи пешекарар анжах пайда жезвай а девирда райондин руководстводи зигьин авай, чирвилерихъ ялзавай, кар алакьдай Играмудин важиблу кIвалахрал желбнай. Гьабурукай яз, адакай райземотделдин старший бухгалтерни хьанай. (Земотдел райондин 87 хуьруьн колхозар идара ийизвай чIехи­ къурулуш тир.) Гуьгъуьнлай комсомолдин райкомдиз хкай Играмудина, 1940-йисуз армиядиз фидайла, хизан — уьмуьрдин юлдаш­ Саибатни гъвечIи кьве хва, Исамудинни Назим — Бутахуьруьз бубадин кIвализ хутахнай.

Ахпа — дяве. А йисарин азият-зиллет, кесибвални каш, итимрин гъилер кIанзавай, ам­ма дишегьлийрини, кьуьзуьбуруни, аялри чIуг­вазвай залан зегьмет, хуьрериз датIана хквезвай “похоронкаяр” ва  вири зидвилер эх­завай халкьдин дурумлувал… Вичин уьмуьрдин сифте йисарикай Назим Играмудиновичан бейнида ихьтин шикилар ама. Гурарай винелди абурун айвандик чIулавбур алай дишегьли экъечIна, гъиле сукIра аваз, шехьиз-ше­хьиз, ада лагьана: “Чан Селми диде, аялар гишила рекьизва, са тIимил гъуьр, я къуьл аватIа це ман”. Бадеди гузва, ди­­шегьли чан-рикI авуна рахкурзава… Маса сеферда са дишегьли, ризкьидихъ дегишариз, кIула гам аваз атана, мад садра — итимни­ дишегьли, парталар цвадай “Зингер” машин гваз. ЧIехи бубади хатур авуна, жедай кьван техил абуруз гана, амма я гам, я машин къачуначир… Вичиз акурди тирни, чIехибурувай ван атана рикIел аламукьнайни: нянихъ гвенай хтай дишегьлидиз вичин аял куьчедал кье­на жагъана — гъвечIи­буру, гишинвал алудиз, хъчар недай, ара-бир чIуру хъачни акатдай…

— ЧIехи бубадинни бадедин кIвале ругуд кас чIехибур авай, чун кьуд куьлуь аяларни, — суьгьбетзава ада. — Аялар квачиз, амай вирида колхозда кIвалахзавай. Диде Саибата никIе-векье йикъа зегьметдин вад норма тамамарзавай, адакай райондин газетда кхьизвай, радиодай гузвай.  Гьасилзавайди сифте нубатда фронтдиз ахъайзавай. Колхоздай тIимил къвезвайтIани, чIехи бубади хизандиз каш къалурначир. Колхоздин никIин гектарди юкьван гьисабдалди 12 центнер техил гудайла, ада хсуси 25 соткадай кьве сеферда артух бегьер вахчудай.

Ада рамкада тунвай гъвечIи шикил хуьзва: яшлу дишегьли ва адан метIерал йисни зура-кьве йиса авай аял — баде Селмини хтул Назим. Дяведа авай бубади вичиз хцин шикил ракъурун тIалабнай. Аял шикилда са гьал абурлудаказ акун патал чIехи бубади, гъуьрчез фена, къуьр янай, адан хамуникай — бармак, бадедини хъуьцуьгандин лацу чиникай перем цванай.

— Вири мукьвабур заз чизвай, — давамарза­ва Назим Играмудиновича, — ими, эмеяр, ди­де, стха. ЧIехи бубади, бадеди капI-дуьа ийи­дайла, дяведа авай чпин хцин тIвар кьадай. Заз чизва, чахъ галачтIани, бубани авайди. Анжах ам вич заз чидачир… Аял я зун, ахвар аквазва заз. ЧIехи бубадин кIвалерихъ яргъи айван галай. Зун гьаник акъвазнава. Хуьруьз хквезвай рекьяй тIуз, мехъерик чамардай жуьреда гьална, яру балкIандаллаз са атлу къвезва… Диде гьамиша колхоздин кIва­ла­хал алайди я, зун амукьзава Селми бадедихъ галаз. За адаз ахвар ахъайна. “Хийирдиз хьуй, чан хва…” Са югъ алатнатIа, тахьай­тIа кьве югъ, хабар агакьна буба Играмудин хквезва лугьуз.­ Ими Улухан гьеле жаван тир, вижевай мягькем беден авайвиляй  ам бандитрихъ-дезертиррихъ галаз женг чIугвазвай истребительный дестедиз желбнавай. Буба къаршиламишиз, ам Белиждин станциядал фенай.

Играмудин Ханбалаев дяведай 1946-йисан эвелра хтанай. Фронтда ам, артиллерия­дин сержант, батареядин замполит, взводдин командир тир. 1943-йисуз ам, дивизионда сад лагьайди яз, “Кьегьалвиляй” медалдиз лайихлу хьанай. Гъалибвал мукьва жезвай 1945-йисуз залан хер хьайи ам, госпиталда сагъар хъувуна, мад фронтдиз хъфенай. Дяведай хтайла, адан хурудал Ватандин дяведин ва Яру Гъед орденар, женгинин цIуд медаль алай.

Райондиз кIвалахдал эвер хъувур Играмудин Ханбалаева са жерге важиблу къуллугъар тамамарнай: адакай комсомолдин райкомдин сад лагьай секретарь, партиядин райкомдин парткабинетдин заведующий, “Дагъус­тандин правда” газетдин хсуси корреспондент, Бутахуьруьн Агъасиеван тIварунихъ галай колхоздин председатель, Цмуррин хуьре ирид классдин школадин директор хьанай. Ада Дагъустандин госуниверситетдин тарихдин факультетда, партшколада кIел хъувунай. 1957-йисалай эгечIна, пенсиядиз экъечI­далди, ада райондин газетдин жавабдар секретарь ва редактордин заместитель яз кIва­лахнай. Играмудин Ханбалаевич адахъ галаз санал кIвалахайбуру, дерди-кар хьайибуру гилани чими гьиссеривди рикIел хкизва.

Пешекарар гьикI жезвай

Виридалайни четин йисар алатна, уьмуьрди вилик сифте нубатдин цIийи месэлаяр акъудзавай. Партиядин ЦК-дини уьлкведин министррин советди 1955-йисан августдизни ноябрдиз эцигунардай хел вилик финин гьакъиндай важиблу къарар кьабулнай. Адан бинедаллаз, кьилди къачуртIа, ДГУ-да эцигунардай инженерар гьазурдай факультетни ачухнай. Анин сифтегьан выпускдикай тир Н.Ханбалаева рикIел хкизва:

— Промышленно-гражданский эцигунрин (ПГС-дин) факультетдиз 1958-йисуз сифте 50 студент атанай. Чун кьве группа авай. Зун сад лагьай группадин сад лагьай старостани хьанай. Студентар гьикI яшамиш жезвай? Стипендия къачузвай 29 манат, отличникриз, абурук зунни акатзавай, кIуьд манат артухарзавай. Общежитие авачир: тарсарилай кьулухъ чун шегьердин куьчейра къекъведай, ва­рар гатаз хабар кьадай: “КIвал кирида вугузвани?” “Рушарив — эхь, гадайрив — ваъ” лугьудай. Адак хъуьруьн акатна. — Чакай, дугъриданни, дерин чирвилер авай пешекарар гьазурзавай. Студентрин практика тIвар патал ваъ, кар патал тир. Махачкъалада Ярагъ Мегьамедан куьчеда гила педуниверситет алай чкадал сергьятчийрин училищедин гегьенш гьаят алайди тир. Анал чна гьа сифте йисан гатуз пединститутдин муаллимар патал кьве мертебадин кIвалерин эцигунрал кIвалахнай. Зун бригадир тир, гьихьтин — занбурагар ялзавай.

Сад лагьай курс куьтягьай чаз теодолитдал, нивелирдал кIвалахиз чизвай. Республикада геологиядин, геодезиядин кIвалахар тухудай пешекарар авачир. Важиблу объектрин проектар тамамарун патал масанрай эверзавай, абур гуьзлемишун герек къвезвай­. Гьавиляй Альбурикентдин, патарив гвай маса районрин съемкайрал чна, студентрини, кIва­лахайди я. М.Гьажиеван заводдин патав гвай сад лагьай профтехучилищедин цехда чна сварщикдин пешени чирнай. Къванцин устIар­дин, сувагъардайдан разрядарни къачунай. 50-йисарин эхирра шегьерда шуьшедин чIунарин завод эцигиз эгечIнай. Ана за жуваз экскаватордал кIвалахизни чирнай. Кьвед лагьай курсунилай кьулухъ чна Краснодарда камвольно-суконный комбинатдин зурба корпусрин эцигунрал зегьмет чIугунай. Пуд лагьай курсу­нилай кьулухъ зун Донецкий областдиз акъат­на, Краматорск, Горловка шегьерриз, гила ана дяве физва. Ямпольский СМУ-да за кьве вацра производственно-технический отделда (ПТО-да) старший инженервиле кIва­лах­на. Къазанмишай пулунихъ жуваз сифте яз магьутдин пальто къачунай, — хъуьрезва ам.

(КьатI ама)

А. Омаров