Аял вахтарин гзаф вакъиаяр рикIелай алатдач. ЧIехибуру чаз, ахпа магьлейрин аялри чпи чпизни аждагьанар, чинерар, малкамутар, алпапар, хъварцар квай хкетар, кьисаяр ахъайдай. Аялриз иллаки йифен вахтара, кIвалера кьилди амукьайла, чинерар атунихъай, винел хъварц ацукьунихъай, аждагьанрин гъиле гьатунихъай гзаф кичIедай. Къе вири дуьньядик верхи кичIевал (панический страх) кутунвай коронавирус заз гьа махарик квай ва вилериз таквазвай ажда­гьан, чинер, хъварц хьиз ава. Алатай йисан декабрдилай ихтилат физвай вирус вуч ятIа, адан къуват гьинал кьван ятIа, ам гьикI терг жезвайди ятIа, са ихтилатни ийизвач, амма вири дуьньядин хал­кьар, пачагьар кичIевиле тунва. КичIевал женнетдай атай затI ялда. Инсандиз Аллагьдихъайни, вичи ийизвай гунагьдин крарихъайни, кьиникьикайни кичIе хьун лазим я, амма и сеферда дуьньяда тунвай гъулгъула кьил акъат тийидайди, икьван гагьда садрани тахьай хьтинди я.

Виридуьньядин здравоохраненидин организацияди (ВОЗ) 24-мартдиз гайи делилралди, дуьньяда коронавирусдик 390 агъзур кас начагъ хьана. Виридалайни гзаф Китайда — 81171, Италияда — 63927, США-да — 33340, Испанияда — 33089, Германияда — 27436, Иранда — 23049, Францияда — 19851 кас…

Азарлу хьайибурукай виридалайни гзафбур Италияда — 6077, Китайда — 3277, Испанияда 2182 кас кьена. Дуьньяда санлай — 19510 кас.

Китайда начагъ хьайибурун 90 процент инсанар сагъар хъувунва. Анжах боль­ни­цайра 4735 кас ама. Вирусдик гила на­чагъ жезвайбурун кьадарни лап тIимил я.

Россиядин Роспотребнадзордин виликан руководитель, Госдумадин образованидин ва илимдин рекьяй комитетдин председателдин 1- заместитель Геннадий Онищенкоди мягьтелвал къалурзава ва лугьузва: “Дуьньядин майданда вучиз ихьтин гьарай-эвер тунвайди ятIа, гъавурда гьатзавач. Алемдик къурху кутунвай коронавирусдиз адетдин юкьван жуьредин инфекция лугьуз жеда. США-дин сенатда са­нитариядин гьакъиндай жаваб гузвай пешекарди адетдин гриппдик йиса Америкада 20 миллиондив агакьна агьалияр начагъ жезвайдакай ва абурукай 110 агъзур кьван рекьизвайдакай малумарна. Коронавирусдик 1 миллиардни 400 миллион кас авай Китайда 81 агъзур кас начагъ хьана, абурукайни 3200 кас кьена. Рекъемар гекъига ва фикир ая, вуч патал дуьньяда гъулгъула тунвай? Вучиз карантинар эцигзавайди, рекьер, сергьятар агалзавайди я?”

Гьа икI фикирзавай пешекарар, политикар, жергедин инсанарни гзаф я. Бязибу­ру лугьузва: “Им гибридный, информация­дин ва террористический гьужум я. Инсан­риз вирусдикай гьикI хуьдатIа, вуч ийи­да­тIа, нивай куьмек тIалабдатIа лугьу­дай чка­д­ал­ экуьнилай няналди кичIерар кутазва”.

Социальный сетра вирусдин гьакъиндай гьалт тийизвай жуьредин хабарар авач. Мисал яз, Китайдиз вирус гъайиди США-дин аскерар я, коронавирусдин кьил США-див гва. Адаз вичихъ галаз хъсан ала­къайра авачир Китайдин экономика бар­батIиз кIанзава, гьавиляй аниз вирус ахъай­на. Гьа са вахтунда Россиядал илитI­­­­на­вай санкцияр алудур лугьузвай, чи уьлкведихъ галаз амадагвилин, дуствилин, алишверишдин алакъаяр мягькемарзавай Италиядизни жаза гана, яни гьанизни вирус гадарна. Нихъ агъадатIа, нихъ агъадачтIа, чизвач.

ВОЗ-дин делилралди, алемдин агьалияр гзаф кьадарда рекьизвай азарар садни кьвед туш. Мисал яз, чахуткадик (ту­бер­кулез) дуьньяда гьар йисуз 1,5 млн кас рекьизва. Россияда гьар йисуз пневмониядик 700 агъуз кас начагъ жезва. Ракди агъа дуьньядиз ракъурзавайбурун кьадарни гзаф я. И азаррихъ галаз женг чIуг­ваз гзаф йи­сар ятIани, гьалар хъсан патахъ элкъвез­вач.

РикIел хкин, Эбола, къушарин гриппдин вирусрик начагъ жезвай инсанрин 60-70 процент рекьизвай. Коронавирусдик – анжах 2,6 процент. Вучиз ятIани а вахтунда къенин хьтин гъулгъула туначир, ре­кьер, сергьятар, карханаяр, туризмдин агент­ствояр… агалначир. Китайди вичин чешнедалди вирусдихъай кичIе хьун лазим туширди, ам сагъариз жезвайди ус­пат­на­ватIани (Хунбэй вилаятда карантин амач), дуьньядин вири уьлквейри кIа­май кьван къадагъаяр эцигзава.

Зи рикIел алама, советрин девирда кьве сеферда ваба ва дабакь азаррин вилик­ пад кьун патал карантинар эцигнай. Сад 1970-йисуз. Кьасумхуьруьн ва Дербент районрин мулкара, рекьерай физвай вири ах­тармишзавай, къадагъа авунвай шейэр вахчузвай ва лап чарасуз дерди авайбур квачиз, масадбур карантиндин постунилай ахъайни ийизвачир. Сад-кьве вацралай рекьер ачух хъувунай. Гила кьиле­ физвай мя­рекатар пара тажубардайбур я. Иллаки ин­тернетдай агакьзавай хабаррин гьахъвал-нагьахъвал чирун мадни четин акъваззава.­

Россияда коронавирусдик гьелелиг 495 кас начагъ хьанва. Кьенвайбур авач. Москвада рагьметдиз фена лугьузвай 79 йи­сан яшда авай дишегьли залан маса азаррикдини начагъди ялдай. Талукь ор­ганри ви­русдин вилик пад кьун патал кье­тIи серенжемар кьабулзава. Школьникрин каникулар 12-апрелдалди давамарзава. Вузра­, школайра дистанциядин, онлайндин жуьреда тарсар гузва. Яслийриз чпин ая­лар хуш авайбуру тухузва. Маса уьлквейрай хквезвай ватанэгьлияр ахтармишзава. Москвадин мэр Собянин яшар 65 йисалай алатнавайбурухъ элкъвена рахана ва чара­сузвал авачиз куьчейриз экъечI тавун тIа­лабна. Абуруз герек шейэр, зенг авурла, во­­­лонтерри кIвализ гъидайдини лагьана. Москвадин къвалав еке больницани эцигза­ва. Адан сифтегьан корпусар гьазур­на­ва…­

24-мартдиз РФ-дин Президент коммунаркада авай коронавирусдик начагъбур сагъар хъийизвай больницадиз фена ва ада кьилин духтур Проценкоди кIвалах тешкилнавай гьалдилай лап разивална.

РФ-дин Гьукуматдин Председатель Михаил Мишустина вири регионрин кьилериз коронавирусдихъ галаз женг чIуг­вадай серенжемар кьабулунин гьакъиндай малумарна. И кар патал бюджетдай герек кьадар пулар ахъайзава ва регионриз лазим къвезвай вири аппаратура рекье твадайвал я.

Са рахунни алач, вирусдин чIуру инфекция инсанрик акатунин вилик пад кьуна кIанда, амма и жуьреда ваъ. Пешекарри, экономистри гьисабар кьурвал, дуьньяда малумарнавай къадагъайри вири уьлквейрин  экономика кIанел аватунални гъун мумкин я. Россиядин пешекарри малумарзавайвал, коронавирусди арадал гъидай кризис я мукьвара, я советрин девирдани хьайиди туш. Адан нетижаяр гьихьтинбур жедатIа, гиламаз аквазва.

Уьлквейрихъ галаз авай самолетрин алакъа атIанва. Туристрин, ял  ядайбурун дестейриз курортриз, санаторийриз хъфидай мумкинвал авач. Культурадин, спортдин, шоу-бизнесдин мярекатар вахтуналди акъвазарнава. ЦIуд-къад касни санал акъваздай ихтияр авач. И къадагъайри ресторанрин, кафейрин, мугьманханайрин ва маса идарайрин, гъвечIи, юкьван бизнесдин карханайрин кIвалахдиз кьецI гузва. Лугьузвайвал, и кризис себеб яз Россияда 3 миллиондив агакьна гъвечIи ва юкьван бизнесдин карханаяр агал жедалда, кIватдалда. Фикирдиз гъваш анра зегьмет чIугвазвай инсанар. Абур саки вири бейкарриз элкъведа.

Гьукуматди банкариз, аэропортариз, туриствилин агентствойриз ва маса идарайриз куьмек гуда лугьуз малумарзава, амма жергедин инсанар, уьлкведин агьалияр рикIелай алудзава. Гьукуматди сифте нубатда агьалийриз куьмекдин гъил яргъи авун лазим я. Абурухъ налогар, ЖКХ-дин ва маса къуллугърин пулар гудай мумкинвал жедайвал.

Государствойрин кьилера авайбуру чIул мадни тIарамарзава. Англияда, Индияда, Италияда, Германияда, Испанияда, США-да… умуми карантинар малумарнава. Италияда полицейскийри куьчейриз экъечIайбур, лаш илигиз, кIвале­риз рахкурзава.

Уьлквейра коронавирусдин аксина ту­хузвай се­ренжемриз килигайла, им зарафатдин месэла туш. Россиядин ва гьакI чи республикадин гзаф кьадар агьалийри чеб гьакI тухузва. Им, зи фикирдалди, ягъал­­мишвал я. Гьукуматдин векилри, пешекарри ийизвай истемишунрихъ яб акалун,абурал амал авун чарасуз я. И хумадикай сагъардай дарман гьеле авач, гьавиляй гьар сад жув хуьз алахъна кIанда.

Вуч авун лазим я? Жезмай кьван кIва­лерай экъечI тавун, инсанар гзаф авай чкайриз тефин, куьчедай хтанмазди, гъилер, чин чуьхуьн, чинал медицинадин мас­ка алу­кIун, гъилер кьун тавуна салам гун, хуьрек­рик кваз серг, истивут гзаф иш­лемишун, бе­дендик начагъвилиз хас синих акатнамазди, поликлиникадиз хабар авун… Мадни­ чир хьун лазим я, хума садакай масадак гъилер кьурла, патав гвай начагъда тирш, уьгьуь ягъайла, цуь­кIуьн вегьейла, вирусдин микробар алай чкаяр (ракIарин, маршруткайрин ручкаяр, пулдин чарар ва гьакI ма­са шейэр) гъиле кьурла, чкIизва, акатзава.

Къенин йикъалди чи республикада и ху­мадик азарлу кас авач. Я хьунни тавурай­. Амма и йикъара республикадиз маса уьл­квейрай (Англия, Азербайжан, Гуржистан, Иран, Туьркия…) 1500 кас хтун лазим я. Гьел­бетда, абур пешекаррин гуьзчивилик, 14 юкъуз карантинда жеда. Хабар авачиз масанрай хквезвай инсанарни ава эхир. Ахьтинбуру чпикай талукь идарайриз хабар­ гун лазим я. И кар тавурбур, начагъ яз, ма­сад­бурукни хума кутурбур 500 агъзур манатдин жерме ийизва, гьатта ахьтинбурулай уголовный делони къарагъардайвал я. Ихьтин чкадал къведалди, гьар са агьа­ли­ди и муракаб вахтунда вичин ватандашвилин буржи ва гьукуматдин векилри ийиз­вай истемишунар кьилиз акъудун чарасуз я.

Нариман  Ибрагьимов