Мукьвара зи гъиле “Лезги зариятдин чIалакай” тIвар алай кьелечI  ктаб гьатна. ЯхцIурни кьуд чиникай ибарат яз, 200 экземплярдин кьадарда аваз “Мавел” чапханада акъат­навай ктабдин автор  Алмас ­Ахцагьви  я.

КIелзавайбуруз ктабдикай куьруь малумат гайидалай кьулухъ “Лезги зариятдин чIалакай” тIвар ганвай ма­къаладив эгечIзава. Ана лезги эдебиятдин чIалакай, ахцегь ва маса ну­гъатрикай веревирдер, гафар гекъигнавай жуьреба-жуьре таблицаяр ава. Ктабдин къурулуш асул гьисабдай са макъаладикай (са фикирдикай) ибарат я. Ам тамамви­лелди кIе­лайдалай кьулухъ зи вилик ихьтин суал акъвазна: вуч лу­гьуз кIан­зава гьуьрметлу автордиз? И суалдиз жаваб гуналди, за ктабдин метлебдикай, автордин макьсаддикай жуван фикирар лугьуда. Сифте нубатда къейд ийин хьи, авторди лезги эдебиятдин (литературадин) чIалан­ни бязи нугъатрин, кьилди къачуртIа, ахцегь нугъатрин арада авай тафаватлувилер, кье­тIенвилер ашкара авунин жигьетдай кьилиз акъуднавай кIвалах метлеблуди ва тариф авуниз лайихлуди яз гьисабиз жеда.  Гьа са вахтунда ктабда гьатнавай делилар, адан къурулуш, метлеб фикирда кьуртIа, автордин макьсад лезги чIалан эдебиятдин чIалалай тамамвилелди наразивал авуникай ибарат я. Аквазвайвал, автордихъ и жигьетдай вичин хсуси зенд ава.

Литературадин чIал миллетдин вири векилри сад хьиз кхьин патал тайинарнавай, кхьинрин асул къанунриз элкъвенвай умуми чIал я. Гьар садаз, гьелбетда, вичин ну­гъат мукьва, хуш тирди сир туш. Амма ви­ри халкьди фадлай кьабулнавай, ишлемишзавай, ктабра гьатнавай литературадин чIалан бинеда флан нугъат вучиз гьатнава лугьуз, наразивилер авун, жуван нугъат теклифун — им ватанпересвал къалурунин лишан я лугьуз жедач.

Алмас Ахцагьвидин бязи фи­кирар гьакъикъатдихъ галаз кьан тийиз­вайбур, къенин чи эдебиятдин чIал, адан гележег патал менфят авачирбур яз гьисабиз жеда. Эгер ахьтин фикирар инкардай тайин делилар захъ авачиртIа, и макъалани кхьидачир.

Ктабдин жилдинал алай, чIалан бязи  алимри цIийи гаф (неологизм) яз гьисабзавай “зарият” гафни къариба аквазва. “Куь гъилевай улуб лезгийрин зариятдин чIа­ла дегишвилер кьиле тухунин рекье къачунвай сад лагьай кам я”, — кхьизва авторди (2-чин). Ак­ваз­вайвал, эдебиятдин, литературадин чIа­лаз “зариятдин чIал”, ктабдиз “улуб” (ва икI мад) лугьуналди, авторди им дегишвилерин сифте кам яз тебрикзава жеди.

“…Зариятдин чIала, адан бинедиз къачунвай гуьне нугъатдилай хейлин михьиз амай ахцагь ва маса чIехи нугъатрикай менфят къачунвач…”, — кхьизва чIалан къайгъудар А.Ахцагьвиди. И цитатади ва ктабда гуьгъуьнлай гъанвай гафар ге­къи­гунин таблицайри  успатзавайвал, автор  нугъатрин (ва кьилдин ксари туькIуьрна­вай) гафарин кье­тIенвиле­рин жигьет­дайни ягъалмиш хьанва.

Адан фикирдалди, чи эдебиятдин чIалан бине гуьне нугъатдихъ галаз алакъалу хьуни амай нугъатар къерех авунва ва и карди хайи чIалаз зиян ганва, ам кесибарнава. Эгер кIелзавайбур патал инкар ийиз тежедай хьтин делиларни гъанвай­тIа, и жуьредин тестикьарунар тажубардайбуруз элкъведачир.

Гекъигун патал таблицайра къалурнавай гафарик нугъатра жедай гафунин жуьреяр, гьакIни лексикадинни семантикадин жигьетдай кье­тIенвилер авай нугъатдин гафар (синонимар) ква. Месела, вучиз ятIа­ни­, авторди “марвар” — ахцегь ну­гъат­­дин, “къизилгуьл” — эдебиятдин чIа­­­лан гаф яз гьисабзава. Гьакъи­къат­да абур кьведни синонимар хьиз чи чIала малум гафар я. “Марвар” гаф чал Къ. Межидован “Дагъларин деринрин булахар”, А.Къардашан “Нехирбанни лекь”, З.Эфендиеван “Уртах цаз тадани?”, Гь.Къурбанан “Зуьгьре гъед”, А.Мирзебегован “Марвардин цуьк” ва маса писателрин эсерра гьалтзава, абуру гьакI лезги гафарганрани чпин чка кьунва. И жуьредин мисалар гъвар (хемир), гъен (гьаят),  кьеркь (хъицикьдин кIус) ва ктабдин авторди къалурнавай хейлин маса гафариз талукь язни гъиз жеда. Мукьва-кьи­ли­вилин терминрикай (месела, девах) рахайтIа, абурни чи хуьрера жуьреба-жуьре я. Гьа са вахтунда и ва я маса нугъатдин векилдивай вичин хушуналди рахунрани, кхьинрани абур ишлемишиз жезва эхир. Къадагъаяр садани эцигнавач кьван! Гьар са уьлчмедихъ гьикьван синонимар хьайитIа, гьакьван чIални девлетлу жезва. Лезги чIал нугъатралди гзаф девлетлу я. Литература­дин чIалан сергьятар нугъатрин гафарин гьисабдай девлетлу авунин везифа сифте нубатда писателриз, шаирриз, мухбирриз талукь я. Ихьтин гьерекат чи эдебиятда кьилени физва.

Гьа инал къейд ийин хьи, эдебиятдин умуми чIалакайни нугъатрикай рахадайла, “нугъатдин гаф”, “нугъатра жедай гафунин жуьреяр” терминрин гъавурда дуьздаказ акьун­, манадин жигьетдай абурун тафаватлувилериз фикир гун чарасуз я. Бязи таблицайра къалурнавай­ лексикадинни фонетикадин кьетIен­вилер авай нугъатдин гафарин жуьрейрин жигьетдайни автордин веревирдер гьахълубур я лугьуз жедач.

“Ахцагь нугъатдин чIал неинки михьивилелди тафаватлу я, куьре нугъатрив гекъигайла, ам ви­чин кIалубда ава, чириз, рахаз ре­гьят, хуш ва хъуьтуьл чIал я”, — кхьизва гьуьрметлу А.Ахцагьвиди­. (11-чин). Ахпа агъадихъ таблицада ахцегь нугъатдинни эдебиятдин чIа­лан гафарин жуьреяр гъизва­: гьа­рай­ун — гьарагъун; куьцуькун — ку­чу­дун; кимекзал — куьмекдалди; къы­ватзал — къуватдалди  ва  икI мад.

“Ахцагь нугъатди неинки хейлин лезги гафар хвенва, а гафари къенин йикъалди чпин михьивални хвенва. Им гьакъикъат тирди чи баркаллу микитис Я.Яралиеван улубриз вил вегьейла хъсандаказ аквазва”, — алава хъийизва ада. Таблицада са жерге гафар-жуьтер къалурзава: жи — чи; палкан — балкIан; килиг — килига; къигъизачир — хкидачир…

Къейд ийин, “килигун”, “ацукьун” глаголрин буйругъдин формаяр литературадин чIала авторди къалурнавай “килига”, “ацукьа” ваъ, “килиг”, “ацукь” я.

Гъанвай мисалрай чаз ахцегь ну­гъатдин “михьивал, кIалубда авайвал, рахаз, чириз регьятвал, хушвал ва хъуьтуьлвал” аквазвач. Самур дередин нугъатар заз са кьадар мукьва я. Гьавиляй ктабдин авторди гъанвай мисалар-гекъигунар са тайин нугъатдин кьетIенвилер къалурзавай лишанрилай гъейри, маса маналу, цIийи, хийирлу фикирар яз гьисабиз жедач. Мисал яз, литературадин чIалан вил гафунихъ ахцегь нугъатда ул жуьре ава­тIа, маса нугъатда уьл хьунни мумкин я. Ахцегь нугъатда ах (къар­гъиш) ятIа, литературадин чIала ам агь яз тестикь хьанва. Муькуь са кьа­дар гафарин гьакъиндайни и жуьреда мисалар гъун давамариз жеда, амма чарасузвал авач.  Ихьтин дуьшуьшра гьар нугъатдин векилди, “зи гафар, зи нугъат гьисаба кьазвач” лугьуз, нугъатпересвилелди бейкефвилер къа­лурайтIа, чавай чи умуми литерату­радин чIалан битаввал хуьз ва мягькемариз жедач.

“…Ахцагь ва бязи маса ну­гъат­ра­ авай “ы” гьарф зариятдин чIалак ку­тунвач”, — кхьизва ма­къалада. Ихь­тин теклифар кьабулдайбуру хун, чун, тун, тагъун, кьа­тIун, акун, гьар­фарган (алфавит) школа (мектеб) ва хейлин маса гафар къенин йи­къа­лай  хын, чын, тын, тагъын, кьа­тIын, акын, гIарфалаг, уьшкъуьл хьиз кхье­на кIандани бес? (25 ва 43-чинар).

А.Ахцагьвиди Я.Яралиеван ктабра гьатнавай гафар делилар яз къалурзава. Са кьадарбурун арада вичин тIвар машгьур хьанвай, гуя къадим гафар я лугьуз, са делилни авачиз, халкьдин арада бязи гафар чукIурнавай Я.Яралиеван нуфузлувал  себеб яз, адан веревирдер, теклифар хушвилелди кьабулзавай бязи ксарни авачиз туш. Я.Яралиеван бязи веревирдерихъ хьиз, ихти­лат физвай ктабда авай делилрихъ галазни, эгер кьуд пад фагьум та­вур­тIа, бязибур чIалахъни хьун мумкин я. Гьа ихьтин  гьакъикъатдихъ га­лаз кьан тийизвай делилрихъ дуьзенавилелди чIалахъ хьуни чи чIа­лаз зияндилай гъейри хийир гудач.

Къейд тавуна жедач, ктабдин эхирда авторди хайи чIал вилик тухун патал кьабулна кIани важиблу серенжемрин патахъай бязи хъсан теклифарни ганва.

Дагъустандин халкьдин шаир, лезги чIаланни урус чIалан гафаргандин автор Майрудин Бабаханова лагьайвал, хайи чIал са нин ятI­ани гъиле авай къугъунаг туш. Гзаф йисара къайдада, тартибда гьатнавай, къвез-къвез вичин сергьятар гегьенш жезвай эдебиятдин чIала ги­ла авторди теклифзавай жуьредин дегишвилер тунин лазимвал ава­ни? А дегишвилер гьикI, мус ва нивай тваз жезвайди ятIа яраб? “Дегишвилерихъ” ялзавай бязи ксар интернетдани авачиз туш. Амма менфятлу дегишвилер са касдин па­тайни гьелелиг теклифнавай кар авач.

Фагьум-фикир тавуна кхьизвай шудургъа макъалайри дуьз фикиррал алай ксаризни чIурукIа таъсир авун мумкин я. Хайи чIалариз са акьван фикир тагузвай, абур кьуд патай басрухдик акатзавай макъамра ихьтин таблигъат ва гьерекатар хаталу, зарарлу тирди аннамишна кIанда.

“Чи хуьруьн нугъатдин гафар лезги эдебиятдин чIала, гафарганра гьатнавач” лугьуз, наразивалзавай бязи ватанэгьлийриз за Етим Эминан, СтIал Сулейманан ва маса машгьур писателрин эсерар, гьакI­ни алим У. Мейлановади кхьенвай “Очерки лезгинской диалектологии” метлеблу ктаб мад сеферда му­кьуф­дивди кIелун, чи эдебиятдин дуьзгуьн чIалак герек авачиз хуькуьр тавун теклифзава.

Куругъли  Къалажухви