И веревирдер кхьиниз зун мажбурайди и мукьвара чи уьлкведин писателрин виридалайни чIехиди тир “Литературный газетда” (2019-йисан 20-26-ноябрь) чапнавай тIвар-ван авай политолог, чи телеканалрай мукьвал-мукьвал къалурзавай гзаф мярекатрин иштиракчи Вероника Крашенинниковадин “Какой век на дворе? ХVI или ХХI?” (“Алукьнавайди гьи асир я? ХVI, тахьайтIа, ХХI?..”) макъала я.
Политологди къарагъарнавай месэла, за кьатIузвайвал, чи къенин ва къвезмай несилар патални важиблуди я. Ихтилат светский образованидинни илимдин идарайра теологиядай (диндин месэлайрай) чирвилер (тарсар) гун герек яни, тушни, гьадакай физва. Жавабни вичи ганва: теологиядай тарсар светский школайрани вузра неинки Советрин (атеизмдин) девирда, гьакI революциядилай виликан Россиядани гузвачир. Гьатта чеб а вахтара диндиз виридалайни вафалубур яз гьисабай граф Уваровани (просвещенидин министр), реакционер Победоносцевани и кардик кьил кутуначир. Кар анал ала хьи, теологиядин тарсар гудай диндин школаяр — семинарияр авай. Гилани ава. Чинра — медресаяр.
Политологдик куь секинсузвал кутунва? Жаваб макъалада ава, вични ихьтин мисалдалди мягькемарнава. Ярославль шегьерда чи уьлкведа лап цIийиди тир Садвилин йикъан сувариз саки 400 йис идалай вилик Москва къецепатан чапхунчийрикай (полякрикай) азад авун патал халкьдин ополчение кIвачел къарагъарай Мининазни Пожарскийдиз гуьмбет ачухна. Ада лагьайтIа, халкь, кIвачел къарагъарна, женгиниз тухвай игитрилай артух 7 метрдин кьакьанвилиз хкажнавай бетондин зурба хашуниз чка ганва. Яни инсанрин фикир игитрилай артух хашуни желбзава. Амма 200 йис вилик, пачагь I Александран разивални аваз, Москвада, Яру майдандал хкажай, гилани аламай памятникда а хаш авач. Игитар гьуьндуьрда тунва!..
Аквазвайвал, вичин фикир давамарзава политологди, гьакъикъи крарал гилан диндин идеологри чпин парталар алукIзава. Гуя чIехи игитвилер адетдин инсанри — ватан кIанибуру ваъ, дин (хаш) гвайбуру къазанмишнай…
Дин къуватлу жезвайди, къвердавай ада чи кьилин идеологиядин (фагьум-фикирдин) чка кьазвайди обществода кьиле физвай гзаф крарай аквазва. Иллаки гьукум ва девлетар чпин гъиле гьатнавай “элитади” (чиновникри) и кардиз артух къуват гузва, кхьенва авторди вичин къейдера. Чиновникри, чпи гьихьтин гунагь крар авуртIани, диндин авторитетрин патав гьерекатзава. Гуя чпи хъсан адетрин “ивирар” хуьзвайди я лугьуз, динэгьлийрин сифте жергейриз гьахьзава.
Дугъриданни, чи республикадиз акьалтIай “михьи культура” гваз хтай кьил Р.Абдулатиповни (виликан “сад лагьай коммунист — атеист”) мусурманринни, хашпарайринни, чувудринни вири мярекатра вилик жергейра хьайиди виридан рикIел алама. Чи кьилин майдандални, “Лацу кIвалерин” патав гьадан девирда мискIинни килиса арадал атана. Аквар гьаларай, чиновникрин гунагьар чуьхуьн, михьун паталди авур кар я…(?)
Политологди винидихъ тIвар кьунвай макъалада гъанвай маса делиларни фикир желбдайбур я: чи агьалийрин (макъалада-православидин векилрин) 21 процентди чеб ерли динэгьлияр яз гьисабзавач. ЧIехи пай агьалийри (65 процентди) чпин инанмишвални дин чара тирди къейдзава. Яни Сад тир Аллагьдихъ инанмиш ятIани, килисадиз (чина — мискIиндиз) физвач.
Мад са къейд, за кьатIузвайвал, важиблуди я: диндин ихтиярар гъилевай ксари клерикальный (диндин) идеология (пропаганда) гужуналди илитIзава, и карди парабурун патай анжах аксивал, наразивал арадал гъизва.
Дугъриданни, са чи меркез къачуртIани, диндиз къуллугъзавай, дин барка ийизвай (машгьурзавай) идараяр гьикьван хьанва! “ЦIийи динэгьлийри” чпин вязер ва къайдаяр шегьерэгьлийрал гужуналди илитIзавайди, лап къуватлу микрофонар, курар кутуна, суткадин кьиляй-кьилиз гьи чIавуз хьайитIани, чпин сесералди (гагь-гагь лап векъи) начагъбурни, яшлубурни, аяларни инжиклу, ажугълу ийизвайди гьисаба такьуни, алазни, алачизни чпин газетар, ктабар, маса затIар инсанрал илитIиз, кIвалера къекъуьнини, “садакьаяр” я лугьуз, пулар, къиметлу затIар кIватIунини субутзава. И кар, сифте нубатда, винидихъни къейднавайвал, “элитади”, гьукум гвайбуру къуватда твазва.
Политологди лугьузвайвал, уьлкведа экономикадин гьалар, инсанрин асайиш, яшайиш къайдадик акат тийирдавай, яни обществода цIийи застойдин (виликди физ тежез, санал аламукьунин) гьалар артух жердавай диндин рекьевайбурун гьевеслувал вилик акатзава. Культура, образование, здравоохранение, спорт, яшайишдин шартIар вилик тухудай чкадал “вири Аллагьдин кьадарар я, вири Гьада къалурайвал жеда” лугьуз, ацукьайтIа, девирди истемишзавай экономикадин, адан бинедаллаз яшайишдинни прорывдив (фад ва ян тагана виниз тир дережайрив) чун бажагьат агакьда.
И кар чизвайвиляй Президентдин нубатдин Чарчени акьалтзавай несилриз ватандашвилин дуьз тербия ва дуьм-дуьз илимрай дерин чирвилер гун лазим тирдакай, школадин таъминвал ва муаллимдин руьгьдин къамат, мумкинвилер вилик тухуникай хейлин хъсан фикирар лагьанва, теклифар ганва.
“Хизандиз ва адан ивирриз куьмек гун — им гьа са чIавуз чун гележегдихъ, къвезмай несилрихъ элкъуьн я. ГьикI хьи, обществода ва технологийра кьиле физвай лап чIехи дегишвилерин девирда яшамиш жедайбур гьабур я. Гьабуру ХХI асирда Россиядин кьисметни арадал гъизва. Гиламаз абуру гьа бахтавар гележег арадал гъуник чпин пай, чIехи мумкинвилер кардик кутун патал чна абуруз гьахьтин шартIар яратмишун лазим я. Сифте нубатда, аял гьина яшамиш жез хьайитIани, шегьерда ва я хуьре, адавай хъсан образование къачуз жен”.
Мад гьикьван хъсандиз лугьудайди я мектебда аялриз дуьм-дуьз илимар дериндай чирун ва гьакьван вини дережадин тербияни гун герек тирдакай?
Винидихъ тIвар кьунвай макъалада къейднавайвал, Америка, Европа, Китай гьакъикъатдани ХХI асирда яшамиш жезва. Чна бес ХVI асирдихъ гьерекатдани?..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
