Ихьтин веревирдер кхьиниз зун алай аямда гагь са, гагь маса пипIе (шегьерда, хуьре) чи чилерин патахъай­ кьиле физвай “женгери” мажбурна.

Эхь, женгер я кьиле физвайбур. Садбуруз са къазма эцигдай кап чил  жа­гъизвач. Маса къачуз кIан хьайилани, вилик акъат тийидай къанун, контролер, силисчи жедач. Масабур, дуьнья кьурлани, тух жезвач. Вири вилик ква. Месела, ­Махачкъалада гьуьлуьн кьерер “хсусиятдиз” элкъуьрайдалай кьулухъ и “къадирлубуру”, гьуьл кьурурна, гьанани чпин къелеяр эциг-зава.

Масабуру, куьгьне сурар чукIурна, гьана  чпиз кьакьан мертебаяр хкажзава. Пуд ла­гьайбуруз гьакIани тIимил авай чи паркар, тамун зулар, аялар къугъвазвай майданар, мектебар, стадионар “хуш” жезва, кьазва гьа чкаярни, садални алукь тавуна… РикIел текъвезвай суал авач. За суалриз жавабар жагъурдалди мад гьарай акъатзава: “Бес Каспийскда сада, же­гьилрин стадион маса къачуна, вичиз кIвалер эцигзава!” “Бес садаз, Избербашдай атана, чи республикадин культурадин эменни яз тарихда гьатнавай  зурба дарамат — “Дагдизель” заводдин культурадин кIвал адан гьаятарни галаз маса къачуна, анал чехиррин завод, тIуь­нар-хъунардай майданар эцигиз кIанзава!..”

Аламатар тушни? Дербентда 9-нумрадин юкьван школа гьуьлуьн кьере авай культурадинни образованидин тек са идара я. Адан къвалав аяларни жегьилар патал хейлин майданар (стадион) тадаракламишнавай. “Перестройкади” туьретмишай “къадирлу” несилдин бязи ве­килри и чкаяр вири жугъунрив кIевна, мектебни са гуьтIуь ккIа тунва. Гуя гилан несилриз я мектеб, я ял ягъун, я культура герекзамайди туш. Ресторанар, барар бул я!

Яраб чи инсанар икьван биши, буьркьуь, къаних вучиз хьанватIа? Чилер, мулкар авач лагьана, ийизвай крар ятIа?

Дугъриданни, 1990-йисалай инихъ ханвай ва гьа чIавуз ихтиярар гъиле гьатай гзаф ксариз уьмуьрдин вири тIямар, гуьзелвилер, асайиш анжах къацу пулари гъизвайди хьиз я. Закон — пул! Гьахъ — пул! Гьуьрмет — пул! Чирвал — пул! Культура — пул! Партал — пул! Муьгьуьббат — пул!.. Гьатта захутIни пулдихъ хьанвайла, инсанри масакIа гьикI фикирда?!.

Эгер чи гзаф СМИ-ра, иллаки телеканалрай къалурзавай кьван сюжетриз, уьлкведа кьи­ле физвай гзаф мярекатриз, уьмуьрда хьанвай дегишвилериз фикир гайитIа, акI жеда хьи, чи кьилин идеология пул кIватIун, девлет та­рашун, амай вири крариз, адетриз, ирсиниз кIур гун я. Инсафсузвилин, гъейратсузвилин, вагьшивилин, къанихвилин, пехилвилин, садрани тух тахьунин, анжах жуван хам хуьнин “тер­бия­ди” кIвенкI къачунва. Ам кьадарсуз вилик фенва.­

ИкI  хьунин себеб, зи фикирдалди, чи обществода сифтегьан дуьзгуьн тербия гузвай хизан, мектеб, маса идараяр, къурулушар амукь тавун я. Им лап хаталу гьал тирди адетдин инсанри ваъ, са бубат фикирзавай, пакадин югъни амайди кьатIузвай гьар сада гьиссзава. Эхиримжи вахтунда гьатта уьлкведин Президентдин патав кардик квай махсус тешкилатри (милли алакъайрин, культурадин, образованидин, здравоохраненидин, граждан­вилин общество вилик тухунин, инсандин ихтиярар хуьнин ва икI мадни маса советар) кьиле тухузвай мярекатрал жезвай гьуьжетрайни, гузвай теклифрайни и кар аквазва. Президентдин нубатдин Чарчени и месэлайриз ­кьилин чка ганва. Инсан ва инсанвал хуьн, хи­зан ва общество хуьн, демографиядин гьалар хъсанарун, гележег чи хъсанди, бахтлуди, ха­­тасуз­ди хьун патал. Президентди къейднава: “Алай вахтунда чи обществода дегишвилер тун герекзавайди ачухдиз аквазва. Инсанриз виликди физ кIан­зава, гьавиляй абур чпин пешекарвилин, чирвилерин, агьваллувилин дережаяр хкажиз, чпин хивез гьакъикъи  крарин пата­хъай жавабдарвал къачуз алахъзава. Пара вахтара абу­руз чеб авай чкайра (кIвалахзавай, яшамиш жезвай) шегьерра, районра, хуьрера, вири уьлкведа вуч, гьикI, вучиз дегишарна кIанзаватIа, хъсандиз чизва…”

ЯтIани аквазвай дегишвилер хъсан патахъди физвач. Вучиз?

Себебар винидихъ хейлин къалурнава. Къанунар хуьзвайбурулай чIурзавайбур, пулдихъ вири маса къачуз, маса гуз жедайди гьиссзавайбур гзаф яз аквазва. Ихьтин шар­тIара инсандин руьгьдин культура, чIехи марифат, ватандашвал, инсанпересвал, зайифдав гъил вугун, сад-садан къаршидиз рикI, руьгь ачух яз, сидкьи михьи яз фин шаклу сир­диз эл­къвезва. Девлетлу стхадиз кесибдан гъил хкьаз кIанзамач. Къуватлу са къуншиди магьле хуь­дай­ чкадал вири вичикай бизарзава. Вири квахьна, вичиз майданар кьадайвал… Гьамбардин кьиферин къайда, психология тушни?

Амма уьмуьрдихъ вичин, садалайни аслу тушир къанунарни авайди я эхир. Дуьнья халкь хьайидалай инихъ кардик квайбур. Чун, инсанар, инсанвилин рекье хвейибур, инлай кьулухъни хуьдайбур. Абурукай чи классикри вуч лагьанватIа, яб гун:

Етим  Эмин:

Гзаф хьунал гьи кас ятIа такабур,

Яргъал физ туш вуна винел гъай абур.

Гъам агудиз,  квадарда бендед сабур,

Ахвар квахьиз, гьелекда чан, къизил цам.

(“Къизил цам” шиирдай).

 

Хуьруьг  Тагьир:

Кесибди са гаф лагьайтIа хийирдин,

Гъейрибуру элкъуьрда ам шийирдиз,

Гъидач адан гьал садани фикирдиз.

Бес вуч ийин, стхаяр, икI хьайила?

Дуьадални касни къведач кьейила…

(“Кесибвили гуж  гайила” шиирдай).

 

Алирза  Саидов:

Зи бубадиз лагьана вичин бубади:

— Чун вирибур гьа сакIа рекьизва, зи хва:

Садбур незва кашари, садбур — вабади,

Са тIимилбур масакIа рекьизва, зи хва.

Къизил гзаф хьуникди хъийизмач кIвалах —

Темпелвили рекьизва, хьухь вун зи чIалахъ…

(“Зи бубади лугьудай” шиирдай).

Жуьреба-жуьре асирра яшамиш хьайи ­шаирар ятIани, уьмуьрдин макьсаддикай, ­инсанвал хуьникай абур сад хьиз раханва. Къизилрини девлетри ваъ, инсанвилин рафтарди, къайгъударвили, сад-садан гъавурда акьаз, сад-садав агакьуни хуьзва инсанар.   Им чи руьгьдин культура, чи деб-эдеб, чи элем-къелем, чун элкъуьрна кьунвай дуьнья хвейи­ла арадал къвезвай нетижа тирди успат­зава.

Президентдин нубатдин Чарчин асул метлебни гьам я. Инсанрин фагьум — фикир, руьгьдин къамат, ахлакь арадал гъизвай сифте тешкилат хизан я. Адан гьал-агьвалдилай, ана авай марифатдилай, инсанрин алакъайрилай гележегдин несилрин къаматни аслу жезвайдал шак алач. Ич ичин тарцив аватда, лугьузва чи халкьдин мисалда.

Аял — кьепIинамаз, дана — епинамаз, лугьуз­ва маса мисалда.

Уьлкведа демографиядин, яни агьалийрин кьадар хуьнин ва  артухарунин месэлани бес гьа хизан хуьнин месэладихъ галаз сих ала­къа­да авачни? Президентди вичин Чарче гьавиляй хизан хуьниз, аялар авайбуруз жедай вири жуьрейрин куьмекар, артуханвилер, кьезилвилер авунин месэлайриз кьетIен фикир ганва, абур сад лагьай чкадал эцигнава. Гьар са хизанда гьалар гьикI ятIа, низ вуч герек  ятIа чирун ва герек тир рекьер ачухун теклифнава Президентди…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор