“Фаргьад буба рахазва…”

Хайи тIебиатди чпиз са шумуд терефдин бажарагъ алаз хьиз ганвай инсанар чи уьмуьрда са акьван гзаф гьалтдач. Амма миллетдин руьгь, къамат арадал гъизвайбур гьа тIимилбур яз гьисабзава. Художест­венный литературада абуруз «миллетдин кьел» лагьанва. Ихьтин ксарикай сад яз, чи миллетдин кьисметда, зи фикирдалди, педагог, алим, публицист, писатель  Агьмедов  Назир  Агъабеговични  гьатнава. Ада чи несилриз тунвай ирс гьакьван девлетлуди ва жуьре­ба-жуьреди я.

Заз Назир Агъабегович вичел чан аламаз патавай акун кьисмет хьана. Зун — ДГУ-дин студент, ам — Да­­гъустандин школайрин илимдинни ахтармишунардай институтдин чIехи къуллугъчи. Лезги мекте­бар патал хайи чIалан ва литературадин программаяр, пособияр, учеб­никарни хрестоматияр туь­кIуьр­­за­вайди. КьелечI якIарин, пелел куьруь мег алай, ачух чина да­тIана нур хъуьрезвай и итимдиз ам чидай саки вирибуру, гьа вич хайи Ахцегьа хьиз, “Назирдаш” лугьудай. Адан патав иллаки писателарни журналистар гзаф кIватI жедай, адавай меслятар, насигьатар къачудай, са гьихьтин ятIа куьмекар гун тIалабдай. А касдини вичин секин, хуш сесиналди герек рекьер-хуьлер къалурдай.

Заз адакай гзаф хуш келимаяр зи хуьруьнви писатель, рагьметлу Му­радхан Шихвердиева лугьудай. Гуьгъуьнлай гъавурда акьурвал, абур кьведни хъсан муаллимарни, очеркистарни, редакторарни тир, яни абур руьгьдай чеб чпиз гзаф мукьва тир. Ингье са делил. 1961-йисуз Даг­гизда чапдай акъуднавай Назир Агь­­ме­дован “Кьве рикIин хиялар” ктабдиз ганвай сифте гафуна М.Шихвердиева Назир Агьмедован — писателдин ва алим-фольклористдин, пе­дагог­дин гзаф терефрин важиблу кIвалах къейд авунихъ галаз санал адан ктабдикай кхьенва: “Н.Агьмедо­ван рассказрин и кIва­тIал печатдай акъатуналди лезгийрин литературада прозадин мад са ктаб артух хьа­на­”.

Гьа и макъалада маса чкадал къейднава: “Эхиримжи йисара чи гзаф писателри халкьдин сивин эсе­рар, Етим Эминан, Кьуьчхуьр Саидан, Ахцегь Гьажидин, СтIал Сулейманан, Алибег Фатахован ва лезги ашукьрин чIалар кIватI хъувунин кар­диз кьетIен фикир гузва. И важиблу кардик Назир Агьмедова вичин пайни кутунва. Ада лезгийрин махар­, кьисаяр, манияр, ми­салар кIва­тIиз саки 30 йис я. 1959-йисуз Н.Агьмедо­ва “Лезгийрин махар” тIвар алаз чIе­хи ктаб печатдиз гьазурна. Лезгийри ам исятда чIехи гьевесдалди кIел­за­ва…”

Инал гъанвай и кьве делилдал акъвазнай­тIани, чаз Назир Агьмедова чи халкьдин руьгьдин культура, дев­летар артухаруник кутунвай пай гьи­кьван зурбади ятIа, хъсандиз гьиссдай мумкинвал жезва. Амма ада чи литературада тунвайди анжах инал тIва­рар кьунвай кьве ктаб туш эхир. Делилрай аквазвайвал, На­зир Агьмедова кьве сеферда (1947 ва 1957-йисар) Даггизда Етим Эминан “Хкя­гъай эсеррин” кIва­тIа­лар­­ чапдай акъуд­на. Чебни, асул гьи­­­­сабдай, ада вичи халкьдин сиверай кIватI хъувур эсеррикай ибарат яз.

Назир Агьмедова, алимар-литературоведар тир Гьажибег Гьажибегован, Агъалар Гьажиеван, Мегьамед Гьажиеван, масабурун рехъ давамаруналди, тарихда сифте яз Етим Эминан илимдал бинеламишнавай тамам биография кхьена. Сифте яз адан эсерриз гьахьтин къиметни гана. И кар Етим Эминан гьакъиндай чпин фикирар лагьанвай са алимдини инкарзавач. Ри­кIел хкин: Агьед Агъаева, Гъалиб Садыкъиди, Гьаким Къурбана, Гьажи Гашарова, Фируза Вагьабовади ва масабуру кхьенвай ктабар.

Назир Агьмедова Кьуьчхуьр Саидан ирс кIватI хъувунин кардикни чIехи пай кутунва. 1960-йисуз ада, сифтебурукай яз, зурба классикдикай, “Шаир-бунтчи” кьил гана, чIехи макъала “Дуствал” альманахдин 2-нумрада чапнава. Ина гьакI алимди вичи кIватI хъувунвай Кьуьчхуьр Саидан хейлин чIалар­ни гьатнава.

1948-йисуз Н.Агьмедован редакциядик кваз вич лап жегьилзамаз рагьметдиз фейи Алибег Фата­хован «Хкягъай эсеррин» кIва­тIал­ни акъатна. Вичин еридал гьалтайла и ктаб шаирдин сифте яз чапнавай тамамди я, ана, гьич тахьай­тIа, шиирралди кхьенвай “КьатI-кьатI авур зунжурар” тIвар алай роман, «Зарбачи Гьасан» поэма ва хейлин маса эсерар санал кIватIнава.

Ктабдиз ганвай сифте гафуна Н.Агьмедова жегьил чIавуз вичин рикI алай дустарикай сад хьайи шаир­ Алибег Фатахован яратмишунрин ла­йихлувилер кьетIендиз къейднава, ада лезги литературадиз шиирар кхьинин цIийи жуьреяр ва сифте яз эпический жанрдин эсерар гъайиди къалурнава. Алибегал къведалди лез­гийрихъ аялар патал литература ерли авачир. “Женжел аялар” ва “Дагъ­ларин разведчикар” ктабри и ре­кьин эвел кутуна, къейднава ктабдин редакторди.

Назир Агьмедов ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманахъ галазни мукьувай таниш тир. Сулейман вични мукьвал-мукьвал Махачкъалада Назир Агьмедовахъ илифдай. И кардин нетижа яз, Н.Агьмедова кхьенвай­ “Шаламра аваз фейи уьмуьр” кьил ганвай рикIел хкунарни арадал атана­. Абур 1969-йисуз “Советрин Да­гъус­тан” журналдин 1-нумрада чапнава.

Назир Агъабеговичан литературадин ирсиникай рахадайла, адан маса ктабрин — “Фаргьад буба рахазва” (1964), “Вагьанда къванер” (1971), “Хкягъай произведенияр” (1977), драмадин эсеррин — “Цуькверин сувар”(1961), “Сифте къван” (1966) — тIварарни кьун кутугнава. Дра­мадин эсерар Лезгийрин госмуздрамтеатрди сегьнеламишна. Абурун метлеб гилани квахьнавач. Джонрид Назировича вичин бубадикай икI рикIел хкизва: “Инсан яз Назир Агъабегович гзаф къени, секин, вичи вич са артух къалуриз, ви­лик кутаз алахъ тавур, вичи авур хъсан крарай са гьихьтин ятIа къиметар, гьуьрметар гуьзлемиш тавур кас я. Вичихъ алимвилин ва литературадин яратмишунрин ахьтин девлет ва мумкинвилерни аваз, пешекар писателрин Союздизни гьахьиз алахъайди туш. Ихьтин секинвили ва гьа са чIавуз зегьметдал гзаф рикI хьуни адан дустар, мугьманар тажубардай. Бубади суткайралди, вичин кабинетдай экъечI тийиз, кIвалахдай.

Чахъ, аялрихъ, галазни ам са ар­­тух рахадачир. Амма адан се­кин­вили­ чун уьмуьрда жуван чка кьаз вердишарна. Зани журналиствилин рехъ хкягъунин асул себеб бубадин чешне, адан истемишунар хьайидал шак алач…”

Гаф кватай чкадал лугьун, Назир Агьмедова чи милли журналистикадин диб кутурбурун сифте жергеда вичин лайихлу чка кьунва. Гьеле 30-йисара ада “Дагъустандин кесибар” газетдин литработниквиле кIвалахна. Им ада Дербентда педтехникум куьтягьна хтанвай вахт тир.

1934-1935-йисара Даггосиздатдин редакторвиле, 1937-йисуз, ВКП(б)-дин ЦК-дин патав гвай редакторринни таржумачийрин курсара кIелна хтайдалай кьулухъ мад Даггизда учебно-педагогический отделдин заведующийвиле, 1943-йисуз лезги чIалал “Социализмдин пайдах” (гила “Лезги газет”) акъудиз башламишайла, 1949-йисалди гьа и газетдин жавабдар секретарвиле кIвалах­на. Ада Гьажибег Гьажибеговахъ, Али­бег Фатаховахъ, Зияудин Эфендиевахъ, Исмаил Вагьабовахъ ва масабурухъ галаз санал цIуд­рал­ди лап хъсан очеркар, фельетонар, репортажар, рецензияр, сифтегьан гьикаяяр кхьена, чапдай акъудна. Милли журналистика авайди чирна…

1949-йисалай адан, гекъигайла, секин уьмуьр башламиш хьана. Назир Агъабегович Агьмедов Да­гъустандин школайрин илимдинни ах­тармишунардай институтдин къуллугъчивиле тайинарна. Халис яратмишунрин ва алимвилин кIва­лах гила къуватда гьатиз башламишна. Институтда кIвала­хиз, Назир Агъабеговича 1965-йисуз Бакуда педагогикадин илимрин кандидатвилин диссертацияни хвена.

Илимдин и идарада кIвалахай саки 20 йисан вахтунда Назир Агъа­беговичан гъиликай методикадин цIудралди пособияр, учебникар, ктабар хкатна. Абурун жергеда сифтегьан классар патал “Букварь”, “Сифтегьан школада лезги чIалан грамматика чирун”, “Лезги чIал (буквардилай кьулухъ кIелун патал)”, “3-класс патал лезги чIал”, 5-7-классар патал Дагъустандин литературадин (лезги чIалал) учебникар, литературадин хрестоматияр ва маса ктабар ава. Абурун метлеб къенин девирдани квахьнавач.

Мектебда лезги чIал ва литерату­ра чирунин методикадин месэлаяр гьялдайла, Назир Агъабеговича вичелай вилик и рекье кIвалахай Гьажи­бег Гьажибегован, Мегьамед Гьажиеван ва маса ксарин ирсиникай менфят къачуна, ам виликди тухвана.­

И дуьньядал ам 60 йисуз яшамиш хьана. 40 йисуз ада вичин уьмуьр ва алахъунар акьалтзавай не­силар тербияламишуниз, халкь савадлу ва агьваллу авуниз бахшна. Адан кар ва ирс эбеди яз амукьдайди я.

Мердали  Жалилов