ЦIийи гьахъ-гьисаб

(Гьикая)

Гьукуматдин къенепатан хаинрини къецепатан  душманри арадал гъайи “перестройкадин” тIегъуьн виринриз чкIанвай. Омарла Батырая лагьайвал, шив рикIелай алатна, ламариз — мух, кард гъилел гишила аваз, як къаргъайриз гузвай вахтар алукьнавай. Виринра гьар са кардал гьунарлу, намуслу кьегьалрал адалатсуз башибузукьри агъавалзавай.

Мублагь, ислягь, девлетлу Ватанда кашни мекь, зидвилерни чапхунчивилер гьатнавай.

Алверчи угъраш спектулянтриз карчияр, угърийризни тарашчийриз рэкетар, намуссуз чалкечирриз саунайрин ханумар лугьузвай.

Ибур вири “перестройкадин” сиф­тегьан бегьерар тир. Ингье гьа ихь­тин вахтунда зун са хуьре, чIа­гъар, пе­хъер алтIушна, тIуьна скелетдиз эл­къвенвай хьтин са колхоздин соб­ранидал председателдин гьахъ-гьисабдиз яб гуниз мажбур хьана…

Райондин гьакимарни къвалал алаз, колхоздин председатель клубдин сегьнедал, юкьни-юкьвал, кIва­чел акъвазнавай. Са герендилай ада, кIватI хьанвай жемятдиз саламни тагана, лугьузва: “Килиг лу­кIар хьтин жемятар! Зун кьил яз, куьнни кIвачер  яз, чна тамам са йиса кIвалахна.

Йис — им тIимил вахт туш, 12 варз, 365 югъ, 8760 сят. И кьадар вахтунда чна санал кIвалахна, арадиз атай гьич са затIни хьанач. Я чавай, куьне вуч авуна лагьана, хабар кьур касни авач. Чахъ винелай гузвай планарни къайдаяр амач. Абур вири куьгьне кIвалахар тир.

Жемятар! Куьн вири шагьидар я: залай вилик гьар йисуз сад дегиш жез, колхоздин председателар хьайи жаллатIри девлетрикай, суьруьйрикайни нехиррикай, фермайрикайни а залум техникадикай, машинрикайни тракторрикай гьихьтин кефер хкуднатIа ва абур чпин хсусиятдиз гьикI элкъуьрнатIа квез акуна…

Абурал айиб алач, “перестройкани”  “приватизация” я лугьуз, Горбочевани Ельцина арадиз гъанвай гафари гьакI ая лугьузва. Виринра гьукуматдин, халкьдин заводарни фабрикаяр, къизилдин мяденар чпин патаз акъуднавай “рухвайри” квез вуч зиян ганатIа лагь? Абуру я куь кIвалерай, цуррай, жибинрай чуьнуьхай, къачур затIар авани? ГьакI хьайила, куьнни садни рахун лазим туш. Куьне вирида, куьне хьиз, агъзурралди, миллионралди фялейрини лежберри наф­тIа­дин мяденрани куьмуьрдин шахтара, колхозрани совхозра — виринра ­зегьметар чIугуна, кIвалахна, къазанмишай миллиардралди пулар сберкассайрани банкара эцигна хуьзва. Имни банкирар, йифди-югъди квекай фикир ийиз, куь къайгъуда хьун тушни? А пулар авай банкарин идараяр кайитIани, куь хсуси пулар авай кассаяр яцIу ракьунбур, къенени къум авайбур я. Куь пулар кудач. Амма куьн куда!..

Я залумар! Де лагь куьне, муьжуьд йисуз кIеви зинданда ацукьна хтана, тамам йисан къене куь кьилел кIвалахна, колхозда амай са машинни пресс, комбайнини трактор зи гъилиз хкана лугьуз, рахадани? Бес за кIвалахначни?..

Куьн рахун дуьз туш. РахайтIа­ни, арадал затI къведач… Колхозда амай мал-къарани зини райондин гьакимринбур я. Абурукни куь пай кумач”…

Председателдин гьахъ-гьисабдихъ яб акалай жемят мягьтел хьана, абурун лугьур-талгьур квахьна. Клубда гъулгъуладинни къаргъишрин, уьфтерин ванер гьатна…

Собрание чкIана, адахъ галаз колхозни…

Яшайишдин вири шартIар авай, шегьердиз ухшар и хуьр харапIай­риз, колхоздин мублагь къуьлуьн талаяр-мулкар чIурухъанриз эл­къвена, чан алай тIебиат амач…

Рамазан Велибегов

Эй, келле, келле!..

Рамазанани Султана, — кьве  къуншиди  сад галачиз муькуьда са тике фуни недачир.

Са арада, кIвалерикай ихтилатар кватайла, Султана Рамазанавай хабар кьуна:

— Я чан къунши, вуна гилани цIийи кIвалер эцигна куьтягьнавачни? Ам вуч устIар я, пуд вацрани куьтягь тийидай?

— Ваъ, я къунши, ваъ! Пагь, а ус­тIарди зи чан акъуд­на хьи! Гзаф муькIуь кас я.

— Рамазан стха, за адаз кьве гаф лагьайтIа, ваз хъел къведани?

— Тавакъу хьуй, хуькуьрмир. Гьа­дани хъелда, амайдалайни гежел аватда.

— Гзаф кIвалахар амани — е, къунши?

— Ваъ, яда, са шифер ягъун я. Ша, атана килиг, вун къунши тушни?

Кьве къуншини яваш-яваш Рамазана цIийиз эцигзавай кIвалерал фена. Яргъал аламаз Султаназ, ус­тIарди шифер язавай къайда акурла, бегенмиш хьанач. Ада ус­тIар­диз лагьана:

— УстIар, вуна заз багъишламиша, цлар вуна хъсан эцигзава, амма шифер ягъунин устIар вун туш.

— Вучиз? — суална устIарди.

— Вучиз лагьайтIа, чан устIар, вун гьуьляй дагълариз яд ракъуриз алахънава. Чаз акурди я, дагъларай гьуьлуьз яд ракъуриз.

— Ам вуч лагьай чIал я? — хъел атана устIардиз.

— Вун гилани гъавурда акьуначни?

— Ваъ, — лагьана устIарди.

— Бес за вун гьикI гъавурда тван? Ву­на, устIар, шифер виняй агъуз яза­ва. Чаз акурди я, агъадихъай ви­нелди ягъиз.  Гила гъавурда акьунани? А шифердилай атай яд гьиниз фида? Вири — кIвалерин къенериз?..

УстIардилай ухьт алахьна, вичин келле гатана…

Ражадуллагь Салманов

Девирдин кIек

(Мажара)

Зегьметкеш Гьажиди, гъапай къачуз, гьажикIадин рганвай таза тварар са-сад вичин сивиз вегьезвай. Са-са твар къачуз, бицIи кIелен сивени твазвай. Са твар аватна чилел. Адаз кIуф яна кIекре.

— Уь-уь-уь-уь!!! — башламишна гьарайиз.

— Яраб ви ширин мецелай зи биши япариз  вуч шад хабар ван жедатIа? Гъил ван къвезмай япув тухвана, хълагьзава: — Я кIек, вуч хьанва? Я чан кIек, рикI акъудмир, фад лагьа кван, — гъапай къачуна, гьажикIадин са твар мад вегьена кIекрен вилик.

Тварциз кIуф яна, “уь-уь” — далди жаваб гана кIекре: — “Ви хва институтдик кIелиз акатнава”.

Мягьтел хьана буба: “Я жа-ал?.. ЕГЭ вахкуз тахьай гьа-ам?.. Гьаятдиз нянихъ хквезвай вад хипекай пуд хтайла, шумуд авачтIа кьил акъат тийидай гьам кIелиз акатнава? Гьахьтин институтарни авайди яни? Жедай кар я жа-ал?” — рикIяй хиял фена, ам кIвачел къарагъна.

Мад кIекре, иесидихъ кьил элкъуьрна, гьарайзава: — Уь-уь-уь!

Яраб им вуч хабар ятIа? Мад гьарайзава кIекре. Акъудна жал зи аял институтдай, кIелиз тахьана? ТахьайтIа гьажикIадин тварце вил аваз гьарайзавайди ятIа? — хияларна, са твар мад чилел хъивегьна: — Лагьа кван, кIек, гьикI хьанатIа, фад лагьа кван тир — тирвал.

КIекре, вичин жуьреда луварив къвалар гатана, гардан яргъи авуна, “уь-уь” яна:

— Ви хва мад са институтдиз гьахьнава, кIелиз!

— Па-агь! Мад са институтдиз?! Им вуч ван я заз хьайиди? Са чанда кьве рикI жеда жал? Ам вуч институт я, кIек? — ада гьа ван къвезмай япа тIуб туна юзурна, тадиз мад са твар вегьена кIекрен вилик.

— Ам чIехибур акъатдай институт я, чIехибу-ур!

— ЧIехибу-ур?! ГъвечIизамаз ви­­чин­ нер ишиз тахьайдавай чIе­хивал жедани? Герек ту-уш! Герек ту-уш ахь­тин чIехивал — бедлемвал! Фад, кIек, зи хва галай кефер патахъ элкъвена, “уь-уь” ягъа, исятда хъша лагь, фад хъша лагь! — кьуьзек ви­чин­ гъапаз килигна, кIек рази хъийиз кIан­завай, амма гъапа затI амачир. КIекре вил язава адан гъилиз: тварни аватнач чилел, кIекре гьарайни хъуву­нач…­

— Агь, кIе-к, вунни вил гъилел алай, девирдин кьве чин алайди хьанва кьван! Вазни кваз девирдикай хабар я кьван!..

Нурудин Насруллаев

Яшарин аламатар

Кьуьзуьвал анжах вичиз хас, рикIелай тефидай жуьредин бажарагъдин сагьиб я лагьайтIа, чун гъалатI жедач. Жегьил вядеда вилериз акур, ван хьайи крар инсанди, са яшариз акъатайла, эсиллагь маса жуьреда кьабулда. Месела, чи бадеди, гьуьлуьн къерехда къванцел ацукьна, лепейриз килигайла, абурал каф алайди аквазва, амма, кьере авай къванера акьурла, са ван-сесни ийизмач лугьудай.

Маларин духтурдин патав атай са кьуьзуьда вичин ламра виликдай хьиз сив ахъайзама, амма гьарайзамач лугьуз, арза авунай…

Ихьтин баянар за вуч паталди гузва? Заз чи гьуьрметлу шаир Мерд Али Жалилован кьилел садра атай кьисадикай ихтилат ийиз кIанзава. Шаирдин чIехи стха Мукаила вичин саки вири уьмуьр Дербент шегьерда акъудна. Гила ам эбеди дуьньядиз хъфенва. Рагьметрай вичиз. Адан хизан, кIвал-югъ, мукьва-кьилияр ана ама.

Нубатдин сеферда Дербентда командировкада авайла, Мерд Али, адет тирвал, сифте вичин стхадин балайрал кьил чIугваз фена. Анайни, стхадин къавум, яшлу итим, кефсуззава лагьайла, адал  кьил чIугваз фена. Къавум-къардашвал еке ирс тирди мад гьикI чирда?..

Къавум Мукаилахъ галаз яргъал  йисара санал кIвалахай табасаранви Омараз, адан хизандизни Мерд Али хъсандиз чидай ва гьуьрметзавай кас я. И сефердани яшлу касдин хизанри мугьман чIехи гьуьрметдивди кьабулна. Омар халудизни атанвай багьа мугьмандикай хабар гана.

Къунагълух тавуна гьатна, ихтилатрин кIан-пун авачир. Суьгьбетрин звал са тIимил яваш хьайила, кIвалин сагьиб агъсакъалди Махачкъаладай атанвай мугьмандивай хабар кьада:

— Чан хва, ваз Махачкъалада, “Лезги газетда” кIвалахзавай миграгъви Мерд Али чидани? Ам чи къавумдин гъвечIи стха, тIвар-ван авай шаирни я. Яраб ам гьикI аватIа?! Куьне адаз зи патай саламар хутах… И  кар акур бубадин хци лугьуда:

— Я буба, бес ви патав ацукьна, икьван гагьда суьгьбетзавайди гьа Мерд Али вич тушни!..

— Ва-аъ, яда-а! Жеч гьа-а! Им гьа Мерд Али я — а-а! — сарар амачир сив ахъа хьана кьуьзекан. Вилерал накъвадин стIалар хъиткьинна.

Мугьмандиз мад мукьва хьана, хабар кьазва: — Им гьа Мерд Али я! Яраб зун ягъалмиш я жал?! Кьве гъили-гъил хкьуна, тикрарна:

“Чи бубайрин къени адетар рикIелай ракъурнач ман! Гила рикIиз регьят хьана… Зи багьа мугьмандиз цIийи суфра ачуха!..”

Хци бубадин гаф чилел вегьенач, гьада лагьайвал, атанвайди чир хъхьунин сагълугъдай цIийи кьилелай суфра къурмиш хъувуна. Кьуьзекан квахьнавай иштягьни ачух хьана…

Ингье  яшарин аламатар!..

Бананрин дуст

Керим муаллим чин тийидай кас чи меркезда бажагьат ава. Яр-дустунин къадир авай, ацукьун-къарагъунин къайдайрихъ галаз хъсан таниш кас яз, ам галай суфра далдам алачир мехъериз элкъведа.

Хейлин яшариз акъатайла, инсандин сагъвилик гьар жуьре рехнеяр акатда. Вилерин экв зайиф жез акурла, Керим муаллим больницадиз аватна. Ина адан чин-чина авай кроватдал халис дагъвидин суфат алай, вижевай къалин чIулав спеларни квай са дарги халу ксанвай.

Кьил чIугваз иниз къвезвай танишри, мукьва-кьилийри гзаф пай емишар гъизвай. Дарги халудиз чкадин емишар хъсан чидай, кIанни ийидай. Амма бананар вуч затIар ятIа адаз чидачир. Яни абур ада незвачир. Керим муаллимди са емишдизни ваъ лугьузвачир. Амма са кьвед-пуд йикъалай адаз акуна хьи, къуншидиз гъизвай паярик бананар кумач. Малум хьайивал, дагъви халуди вичиз мад а емишар тагъун тапшурмишнаваз хьана.

И кардин гъавурда гьатайла, Керим муаллимди къуншидивай хабар кьуна:

— Ваз, юлдаш, негрияр, яни мичIи рангунин хам алай чIулав инсанар, акурди яни?

— Ваъ, стха. Зун патарихъни са артух фейи кас туш. Инрани ахьтинбурук зи вил хкIунач…

— Ваз вуч аватIа чидани, а негрияр лугьудайбур саки азарлу жедайбур туш, — амалдивди лугьуда Керим муаллимди. — Куьне фикир це, ина авай азарлуйрин арадани ахьтинбур садни авач. Вучиз ятIа чидани? Абуру а вуна гьяз тийизвай бананар лугьудай емишар гзаф ишлемишзава. Абурук инсан азаррикай хуьдай кьетIен витаминар ква лугьузва…

Дагъви халуди дикъетлудаказ, кьил элягъиз разивал къалуриз, вичин къунши муаллимдин ихтилатдиз яб гана…

Гьа пакад йикъалай абурун палатада бананрин кьадар аквадайвал артух хьана.

Керим муаллимдиз кIанзавайдини гьа и кар тир. “Яшлу халу­дин сагълугъдай”  лугьуз, касди вичин иштягьни секинариз хьана­.

Эгер больницадин гьаятда бананралди алверзавай рушаз хабар хьанайтIа, ада Керим муаллимдиз вижевай са пишкеш авун мумкин тир.

Азедин Эсетов