Дербент шегьер

Дагъларин уьлкведин ва Россиядин виридалайни къадим шегьер экономикадин, яшайишдин, культурадин жигьетдай мадни вилик тухунин кардиз гьам гьукумдин идарайри ва гьам ватанпересвал вине кьазвай меценатри гьар йикъан фикир гузва. Идан гьакъиндайни шегьерда кьиле физвай хъсан крари, гьерекатри шагьидвалзава.

Дербент неинки къадим шегьер тирди хьиз, гьакI алай аямдин культурадин, динрин, туризмдин макан­диз элкъуьрун, шегьердин къамат мадни иерди­ авун патал мастер-план туькIуьрзава. И кар фикир­да аваз международный конкурсни малумарна. Конкурсда 31 уьлкведай 183 компаниядин векилвалзавай 144 касди, идаради иштиракна. АйЭнди Аркитектс (Россия) консорциумди гъалибвал къазанмишна. Адак гьакI Даниядин, США-дин, Нидерландрин компаниярни акатзава. Шегьер цIийикIа туькIуьр хъувунив эгечIнава, куьчеяр, рекьер, гьая­тар, магьалар аваданламишзава. Санлай къачурла, проектдин къимет 800 млн манатдилай виниз алатзава.

Хъсан кар ам я хьи, шегьерда ремонтдин, цIийи­кIа туькIуьр хъувунин кIвалахар галай-галайвал давамарзава. Муьжуьд куьче ва 9 магьал къайдадиз гъанва. Гьа са вахтунда электроэнергиядин, канализациядин, цин линиярни цIийибуралди эвезнава, марфадин ятар са манийвални авачиз фидай чкаяр туькIуьрнава.

Шегьер комплекснидаказ вилик тухунин программа кьилиз акъудунин сергьятра аваз чиркин ятар михьдай имаратар ишлемишиз вахкун патал цIи 158 млн манат харжна.

Медицинадин рекьяй кьулухъ галамайди фикирда кьуна, цIи шегьердин центральный больницада травматологиядин пункт, яшлу инсанриз тади куьмек гудай кабинет ачухна. Сенатор Сулейман Керимова больницадиз тади куьмекдин 6 машин, 2 реанимобиль пишкешна.

Рекьера жезвай гьар сад патални шад хабар: Дербентдиз гьахь тавуна, къерехдай рехъ туькIуь­рун патал проектрин кIвалахар куьтягьзава. 2020- йисуз 32 километрдин яргъивал авай рехъ туькIуьр­да. Ам 35-40 миллиарддай акъвазда. И проектдин гьакъиндай В.Васильева чиновникриз и кардив рикIивай эгечIуниз эвер гана ва къейдна хьи, и ме­­сэла лап кьетIен гуьзчивилик жеда. “Им бизнес, инсанриз хатасуз шартIар патал зурба мумкинвал я. За квевай и кардив рикIивай эгечIун, депутатрини парламентди гуьзчивал тешкилун тIалабзава”, — алава хъувуна региондин Кьили.

29-сентябрдиз  Дербент шегьердин “Нарын-къеле” стадиондал  Дагъустандин виридалайни чlехи мехъер кьиле фена: са юкъуз­ гьа са вахтунда 16 мил­летдин векилрин гьар жуьре яшарин 24 жуьт жегьилар эвленмиш хьана. Мехъерик 10 агъзур­далай ви­низ  шегьерэгьлийри, къунши районрин ­агьалийри, гьакlни Россиядин маса шегьеррай ­атанвай мугьманри иштиракна. Зурба ва шад мя­рекат Гиннессан рекордрин Ктабда гьатнава. Ихьтин мяре­катар инсанрин руьгьдиз къуват гудай, гуьгьуьл шадардай, халкь мукьва ийидай, ватанпересвилин гьиссер артухардай ва мягькемардай ва­­къи­аяр я.

Сулейман-Стальский район

Алай йис район патал пара лишанлуди хьана. Же­мятди гзаф кьадар мугьманарни галаз Дагъустан­дин халкьдин шаир, милли чIалан устад СтIал Су­­лейманан 150 йисан ва район тешкилайдалай инихъ 90 йис тамам хьунин юбилеяр къейдна. И шад ва зурба мярекатрик Дагъустан Республикадин кьилевайбуруни иштиракна. Са рахунни алач, суварар хьиз кьиле тухвай юбилеяр яргъалди рикIел аламукьда.

Гьар са агьалиди дамахдай кар ам я хьи, эхи­рим­жи йисара районди яшайишдинни экономикадин­, культурадин, спортдин рекьерай виликди камар къачузва, гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуналди, хъсан нетижаяр къазанмишзава. Инал са бязи делилар, рекъемарни гъун кутугнава. Эхиримжи кьвед-пуд йисуз райондин экономикадиз 4 млрд манат атана. Инвесторри кутазвай пайни къейд авуниз лайихлу я. Абуру производст­водин карханаяр, образованидин, медицинадин, сагъламвал мягькемардай дараматар эцигзава. Агъ­зур­ралди инсанрин яшайишдин месэлаяр гьялунин метлеб авай “Сардархуьр-ДаркIушрин Къазмаяр” водовод алукьзавай йисуз ишлемишиз вахкун патал гьазурзава. Йисалай-суз багъларин, уьзуьмлухрин, саларин майданар артухарзава. ГъвечIи ва юкьван бизнес вилик тухунизни артух фикир гузва.­

Хуьруьн майишатдин хилер вилик тухун, экономикадин месэлайрал инвесторар желб авун райондин администрациядин кьили вичин гуьзчивилик кутунва. ИкI, районда чилин инвестицийрин фонд тешкилнава. Инвестицийрин проектар патал ишлемишдай са шумуд агъзур гектар чил тайинарнава. 2-3 миллиард манатдин къимет авай инвестицийрин проектар туькIуьрнава.

РД-дин Гьукуматдин Председатель Артем Здунова райондин администрацияди хуьруьн майишатдин хел вилик тухузвай гьалдиз еке къимет гана.  Июндин вацра ам Кьулан СтIалдал “СтIалрин багълар” проект кьилиз акъудзавай серенжемрихъ галаз таниш хьана. Европадин стандартриз жаваб гузвай, къалиндаказ цанвай ва виниз тир бегьерлувилин емишрин са агъзур гектардин багъ арадал гъуниз са миллиард манат харжзава. Гьа са вахтунда ина логистикадин центр, емишар хуьдай гьамбархана, гьялдай кархана эцигда ва лазим тир маса къурулушарни кардик кутада.

Районда къелемар битмишарзавай, ципицIар, малдарвилин суьрсетар гьасилзавай карчиярни ава. Теплицайрин комплексра майваяр битмишарзавай лежбервилинни фермервилин майишатри чпихъ гележег авайди хъсан бегьерралди ва къазанжийралди успатзава. Исятда теплицайрин майданри 10 гектардилай виниз майдан кьунва. Абур мадни артух жедайвал я.

ВакIан йис кьилди хуьрерин жемятрин рикIелни аламукьда. ИкI, КIварчагъа спортдин цIийи комплекс ачухна. Ам КIварчагъ дередин жегьилриз чи халкьдин баркаллу ва жумарт хва Имам Яралиеван­ патай вижевай пишкеш хьана. Алидхуьруьн аялри школадин цIийи ва къулай шартIар авай дараматда кIелда. Асалдхуьруьн агьалийрин шадвал  фадлай гуьзлемишзавайди хьана — хуьруьз газ гъана. 2012-йисуз гъиле кьур кIва­лах гила кьилиз акъатна. ЦIийи Макьарин, Испикрин, Кьасумхуьруьн хуьрера садрани тахьай хьтин паркар туькIуьрнава. Алкьвадрин куьчейра къир цана. Пуд хуьре варкаут-майданар ачухна. КIварчагъа пожарный частунин дарамат эцигзава.

Лишанлу йис тирвиляй ина “Райондин юбилейдиз — 90 къени кар” акция, “Райондин тарихдик зи хи­­занди кутазвай пай” конкурс кьиле тухвана. Мумкинвал авай хейлин ксари аялрин бахчаяр, школаяр ремонт авуник, цIийи дараматар эци­гуник, куьчеяр туькIуьруник, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчийриз обелискар эцигуник чпин пай кутуна.

Мегьарамдхуьруьн район

Алатай нумрада чапнавай макъаладани чна къейднай, эхиримжи йисара Мегьарамдхуьруьн районда республикадин ва федеральный прог­раммайрин сергьятра аваз яшайишдин хилез талукь пара хъсан ва агьалийри разивалзавай крар ийизва. Рекьер туькIуьрзава, хуьрер аваданла­мишзава, яшайишдин, культурадин, медицинадин, обра­зованидин цIийи дараматар эцигзава, хъвадай цин месэла гьялзава. ИкI, Самурда 504 аялди кIелдай школа куьтягьзава, Уружбада 304 аялди кIелдай школадин, Мегьарамдхуьре 60 аял гьакьдай аялрин­ бахчадин, 150 кас кьабулдай поликлиникадин да­ра­матар эцигзава. Уружба, Къуйсун, Ярагъ-Къаз­маяр­ хуьрера паркар туькIуьрна. Са рахунни алач, фад­лай гуьзетзавай и крар кьилиз акъудуни хуь­рерин агьалийрин гуьгьуьлар шадарзава ва абуру, чпин салара, багълара зегьмет чIу­гваз, майвайрин, емишрин хъсан бегьерар гьасилзава. Райондин экономика вилик тухуник чпин пай кутазва.

Райондин кар алай хел хуьруьн майишат я. Гьавиляй адаз артух фикирни гузва. Районда емишрин ва ципицIрин бегьерар артухарун патал са ­къатда  цIийи багълар кутазва. И кардиз респу­б­ликадин гьукуматдини фикир ва зегьметчийриз ­куьмек гузва. Мисал яз, алатай йисуз федеральный ва республикадин бюджетрай хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбурув 10,2 млн манат агакьна. Фермерриз хуьруьн майишат вилик тухун патал 1,5 млн манатдин грантар гана. Хуьруьн ­майишатдин карханайри райондин бюджетдиз 2 млн 330 агъзур манат гъана. Алай вахтунда багълари кьунвай майданар 6 агъзур гектардилай виниз алатзава.

Районда экономика вилик тухудай проектар кьилиз акъуддай къайдайрал республика­дин Гьукуматдини гуьзчивалзава. Чепелрин хуьруьн патав “Багъ” КФХ-ди кутазвай багълариз РД-дин Гьукуматдин Председатель Артем Здуновни килигна. Дагъустанда виридалайни чIехибурукай сад тир къа­лин­даказ цанвай ва виниз тир бегьерлувилин емишрин багъда тамамарзавай кIвалахар акурла, пре­мьер рази яз амукьна. 300 гектар багъларай кIватI­дай емишар хуьн патал гьамбарханани, хаммал гьялдай карханани эцигдайвал я. Ин­вес­ти­цийрин проект себеб яз 60 касдиз кIвалах хьанва.­

Хуьруьн майишатдал машгъул ксарив са шад хабар мад агакьна: районда “Россельхозбанкдин” Да­гъустандин филиалдин офис ачухда. Идан гьа­къин­дай Мегьарамдхуьруьз атай Дагъустандин филиалдин директордин заместитель Татьяна Шорина­ди малумарна. Чкадал офис хьайила, кредитар, субсидияр ва маса пуларни къачун регьят акъвазда эхир.

Ишлемишиз вахкай ЛукIар — Ярукьвалар шегьре рекьяй йикъа, юкьван гьисабдалди, 1400-далай виниз улакьар физва, гележегда абурун кьадар 2 агъзурдав агакьда. Къейдзавайвал, 30 агъзур касдилай виниз агьалияр яшамиш жезвай 17 хуьруьн жемятдин вил и рехъ туькIуьрунал фадлай алайди тир. Улакьрихъ галаз алакъалу и проект кьилиз акъуддай чIавуз Гуьлгери вацIал алай 81 метрдин муькъвел ва Самур-Дербент къаналдал алай муькъвелни  тайин кIвалахар кьиле тухвана.

Къартас-Къазмайрин, Мегьарамдхуьруьн ва Бут-Къазмайрин аялри, жаванри ва диде-бубайрини спортдин майданар, стадионар ачухунай райондин ва республикадин кьилера авайбуруз сагърай лугьузва. Гила абуруз азад вахт менфятлудаказ акъуддай мумкинвал хьанва. Акьалтзавай несил сагъламди, савадлуди, ватанпересди яз тербияламишунин мураддалди рекъемрин ва гуманитарный “Вилик тухудай макан” (Точка роста) центр ачухна. Гаф кватай чкадал лугьун, ихьтин центраяр алай йисуз саки чи вири районра кардик кутунва. И центрайри аялриз “Технология”, “Информатика”, “ОБЖ” предметрай ва гьакI IТ-технологийрай, медиаяратмишунрай, шахматрай, проектар туькIуьрунай чирвилер гуда.

Районда ирид лагьай сеферда республикадин халкьдин яратмишунрин “Самурдин зул” фестиваль кьиле фена. Кьиблепатан Дагъустандин вири районрин гьевескарри алакьунар къалурзавай мярекатдиз гзаф кьадар агьалияр кIватI хьана.

Ахцегь район

Сифте нубатда къейд ийин, ахцегьвийрилай чи халкь пара рази я. Абуру лап вини дережадин тешкиллувилелди, гурлудаказ “Шарвили” эпосдин ва райондин 90 йисан юбилейрин суварар кьиле тух­ва­на.­

Дагъустандин халкьдин шаир Тагьиран хайи хуьр Хуьруьга кьиле фейи Лезги шииратдин межлисни йисан важиблу вакъиайрик акатзава. Виридуьньядин шииратдин йикъаз талукьарнавай гурлу мярекатда сиве-сивди тамашачийрив ацIанвай залдин сегьнедиз чпин эсерар кIелиз чи шаирар Сажидин Саидгьасанов, Максим Алимов, Абидин Камилов, Нариман Ибрагьимов, Сейфудин Шагьпазов, Гуьлалийрин Эйваз, Мегьамед Ибрагьимов, Владик Батманов, Сулейман Сулейманов экъечIна.

Ахцегьар пожарный часть авачир районрик акатзавай. Гила и нукьсанни арадай акъудна. Пожарный­ депо ачухуниз талукьарнавай мярекат шадвилелди кьиле фена. Ана 18 касдиз кIвалах гьатда. Им виридалайни хъсан делил я.

Районда акъудзавай “АРРАН” тIвар алай минеральный яд цIудалай виниз государствойрин 150-дав агакьна компанийри иштиракай ва Москвада кьиле фейи международный форумда къизилдин медалдиз лайихлу хьана. Гьелбетда, имни гуьгьуьлар шадардай вакъиа я.

Ахцегь вацIун къерех тирвал туькIуьрнавай парк гила районэгьлийри ял ядай вижевай чкадиз элкъведа. Районда Сбербанкдин филиал ачухунни лишанлу кар яз гьисабзава. ГьикI лагьайтIа, фадлай­ адал къунши пуд райондин агьалийрин вил алай. Гила абурувай пулунихъ галаз алакъалу серенжемар райондай къецез тефена регьятдиз ийиз жеда. Луткуна школа эцигзава. Рекьера къир цазва.

2009-йисуз эцигиз гъиле кьур райондин больницадин дараматдални кIвалахар давамар хъувунва. Адахъ са шумуд корпус, поликлиника, тIуьнар недай чка, яшайишдин дараматар, котельня, цин гьамбархана, гараж, тади куьмекдин станция ва ял ядай майданни жеда.

Кьурагь район

Кьурагьвияр патал алай йисуз рикIел аламукьдай са шумуд мярекат хьана. 8-ноябрдиз райондиз Дагъустандин Кьил Владимир Васильев  мугьман хьана. Ина ада районда Россиядин ОМВД-дин дараматрин ва имаратрин комплекс ачухуниз талукь  шадвилин мярекатда иштиракна.

Кар алай месэлаяр веревирд авунив эгечIдайла, региондин кьили са жерге рекьерай тухун лазим тир кIвалахар яргъал вахтунда республикадин ва муниципалитетдин бюджетдай пулдин такьатар чара тавурдал ва пара кIвалахар федеральный такьатрин гьисабдай ийизваз хьайидал фи­кир желбна. Районда “100 мектеб” проектдин бинедаллаз кьве школа ремонтна, гьа ихьтин кIвалах алай йисузни тухузва. ИкI, “150 мектеб” проектдик му­ниципа­ли­тет­дин умуми образованидин 7 идара  кутунва.

Районда сифте яз республикадин дишегьлийрин форум кьиле фена. Шегьеррай ва 12 райондай атанвай дишегьлийри иштиракай ам 1999-йисуз Дагъустандиз гьахьай бандитрин тешкилатар кукI­варайдалай инихъ 20 йис тамам хьуниз талукьарнавайди тир. Кумухрин хуьре 7-сеферда кьиле фейи республикадин милли манидин «Кьурагь дагъларин авазар» фестивалди гзаф кьадар иштиракчияр, гьевескарар ва мугьманар кIватIна.

Аладашдин школадин дараматдал эцигунрин кIвалахар давамарзава.

Кьурагьрин 1-нумрадин юкьван школадин гьаятда футболдин майдан ачухна. Анал мини-футболдай турнирни тешкилна.

Докъузпара район

Республикада са жерге проектар кьилиз акъудзава: “Зи Дагъустан — зи рекьер”, “Зи Дагъустан — шегьердин къулай шартIар”  ва “Зи Дагъустан — зи яд”. Гьа гьисабдай яз — Докъузпара райондани. Аваданда 400 аялди кIелдай школа ва аялрин бахча эцигзава. Къурушрин хуьруьн аялривни школадин цIийи дарамат агакьда. Усугъчайдал больницадин ва школадин дараматар эцигда. Райцентрадин куьчейра къир цада. Усугъчай вацIал алай муьгъ гегьеншар хъийида. Миграгъ-Къазмайрал (Кьилер) спортдин комплекс ачухна.

Усугъчайдал тухузвай  республикадин “Авазлу симер” фестивалдин сергьятар къвердавай гегьенш жезва. ЦIи ана Кьурагь, Ахцегь, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Рутул, Табасаран ва Докъуз­пара районрин гьевескаррин дестейри, ВИА-йри, эстрададин гъетери, ашукьри иштиракна.

ЦIийи Къаракуьреда кардик кутунвай “Вилик финин макан” центради вири райондин школьникриз къуллугъда.

Районда туризмдин хелни вилик тухузва. И кар фикирда кьуна, район республикадин  туриствилин “Дагъустандин риваятар” маршрутдик кутунва. Ту­рист­риз пак чкаяр тир Эренлар, Шалбуз дагъ ва Яру дагъ аквадай мумкинвал жеда.

Райондин хуьрериз газдин линияр тухун давамарзава, агьалияр хъвадай целди таъминарунин месэлаяр гьялзава.

Хив район

Райондин Агъа АрхитIрин хуьруьнвийрив и йикъара шад хабар агакьна: абурун хва Рагьманов Арсен Фармановичакай Россиядин Армиядин генерал-майор хьана.

Районэгьлийри чпин спортсменрал ММА-СЭЙФ-дай Россиядин чемпион Фазлудин Агьмадовал, ММА-дин чемпион Рустам Керимовал дамахзава. Ляхля хуьруьн школадин ученик Замир Ражабова международный яратмишунрин конкурсда “Шиират” номинациядай кьвед лагьай чка кьуна.

ЦIийи ЗахитIа школадин цIийи дарамат эцигзава. Хвережай Хивдиз водовод гъизва. КьванцIилрин хуьруьз хъфидай рекье къир цазва. Межгуьлрин, Къванцигрин, Ургъарин рекьер къайдадиз гъанва. ЦIудухърин хуьруьн аялри школадин цIийи дараматда кIелзава.

Са гафуналди, шадвалдай, рикIел аламукьдай крар,  вакъиаяр гьар са районда, хуьре, кIвалерани кьиле фена. Къуй алукьзавай Гьамбардин кьифрен йисни чи уьлкве, республика, гьар са агьали патал­ни пайгарди, бегьерлуди, хъсанди хьурай!

Нариман Ибрагьимов